Қазіргі кезде өз елімізбен қатар өзге елдің атын дұрыс жазу да үлкен мәселеге айналып отыр. Әлем тілдерінде Хондурас пен Хаити деп аталатын мемлекеттер қазақ тілінде неліктен Гондурас, Гаити болып жазылады?
Әдетте бір елдің атауы басқа тілге арнайы аудармасыз, транслитерация тәсілімен, яғни мәтінді еш өзгеріссіз жазу арқылы беріледі. Бірқатар тілге шолу жасап, Haiti мемлекеті тек орыс, украин, беларусь тілдерінде ғана «Гаити» деп жазылатынын байқадық. Біз де «Гаити» деп жазамыз. Өйткені мемлекет атауларының жазылуы мен аудармасы Сыртқы істер министрлігі дайындаған «Қазақша-ағылшынша-орысша дипломатиялық сөздікте» бекітіледі. Сөздік жұмысына Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университетінің оқытушы-ғалымдары, Ахмет Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институтының терминолог-ғалымдары, Әділет министрлігі жанындағы Заң институты Лингвистикалық орталығының мамандары атсалысқан көрінеді. Соңғы сөздік 2013 жылы 2004, 2006 жылдары құрастырылған сөздіктер негізінде дайындалған.
Редакция алқасы алғысөзде шет елдер мен олардың бас қалаларының қазақ тіліндегі атауларын бір ізге түсіру және оның ортақ нормасын қалыптастыру маңызды екенін атап өтеді. Осылайша, шетелдердегі дипломатиялық және консулдық мекемелерде жұмыс істейтін қазақстандық дипломаттардың жан-жақты зерттеуінің нәтижесінде сөздік әзірленгенін жазады. Дегенмен қандай тілдік нормаға не ережеге сүйенгені туралы айтылмаған. Сыртқы істер министрлігі сөз еткен топонимиканы бір ізге түсіру ойына толықтай қосыламыз. Алайда басқа мемлекеттердің атауын жазуда әлі де бірізділік жоқ.
Ауызекі тілде біразы «Венгрия» деп атап үйренген Мажарстанның қазақшалануына тоқталайық. Республиканың жаңа Конституциясында 2012 жылдың 1 қаңтарынан бастап «Мемлекет атауы «Мадьярорсаг» болып жазылады» деп көрсетілген. Сөздік авторлары «Түркі тілдеріне тән тарихи-лингвистикалық факторларды ескере отырып, қазақ тілінде «Мажарстан» этнополитонимін пайдалану ұсынылды» деп жазады. Осы сынды Еуропа, Аустрия, Аустралия, Ыстанбұл, Мысыр, Үндістан сияқты «қазақшаланған» бірқатар топонимдерді мысалға келтіреді. Әйтсе де олардан басқа мемлекеттер атауы орыс тіліндегі нұсқасымен бірдей. Босния және Герцеговина, Гондурас, Гаваи деп атап, жазып жүрміз. Әдебиеттен қазақ ұғымына лайықталған Шам қаласы туралы жиі оқыдық емес пе? Алайда Сирия астанасын бәрібір де Дамаск деп жазамыз.
Француздардың өздері «Пағи» деп атайтын бас қаласын біз тағы да «Париж» дегенге жүгінеміз. Lingua franca деп белгіленген ағылшын тілінде – Paris. Бауырлас түрік халқы дәл осы нұсқаны қолданады.
Жалпы, бұл мәселе мемлекет атауларымен шектелмейді. Мысалы, біз немістің Хитлерін «Гитлер», ал Харвард университетін «Гарвард» деп атап жүрміз. «Х» әріпінің «г» ретінде транслитерациялануы осы саладағы жалғыз мәселе емес. Өйткені бәріміз «Эйнштейн» деп танитын ғалымның аты асылында «Айнштейн».
Шекспирдің «Хамлетін» қазақ тіліне Мәжит Дәулетбаев пен Хамит Ерғалиев аударды. Түпнұсқадан емес, орыс тілінен аударылғандықтан әйгілі кейіпкер қазақ оқырмандарына «Гамлет» болып жеткен.
Джоан Роулингтің фэнтези жанрындағы 7 кітаптан тұратын Harry Potter романдар желісі жақында «қазақша сөйледі». Steppe & World Publishing баспа үйінің бастамасымен аударылған кітаптарда туынды кейіпкерлерінің аты түпнұсқадағыдай, қазақ тіліне транслитерациямен берілген. Бұл әлеуметтік желіде талқыланып та үлгерді. «Біткен іске сыншы көп» демекші, «Оны аударудың не қажеті бар?» деген пікір де айтылды. Дегенмен орыс тілінен бізге «Гермиона» болып жеткен Хәрридің досы жақында шыққан аудармада «Хәрмиона» болып көрсетілген. Ал ол түпнұсқада, яғни ағылшын тілінде Хәрмайони еді.
Гаити демекші, гаитилиіктер креол тілінде сөйлейді. Нақтысын айтқанда, француз тілінің негізінде «қолдан жасалған» тіл. Креол тілі белгілі бір тілдің грамматикасын негізге алып, өз тілінің лексикасын қолданады. Ал ағылшынның «h» әрпінің орыс тіліне «г» болып тәржімалануы ресейлік лингвистерлің өздеріне де қызық. Олар мұны орыс тілінде аталған әріпке сай дыбыс табылмаудан деп түсіндіреді.
Жер-су атаулары орыс тілі арқылы аударылады дейміз. Қазақстанның өзге тілдерде «Казахстан» болып айтылып, жазылып кетті. Өйткені КСРО құрамында республикамыз «Казахская ССР» деп аталды. Еліміз егемендікке қол жеткізгеннен кейін қазақстандық спортшылар ең алғаш рет 1996 жылы Атлантадағы жазғы Олимпия ойындарына аттанды. Дүбірлі доданың ашылу салтанатында ел спортшылары «Kazakstan» деген атауды алға ұстады. Ал 2000 жылы Сиднейде өткен Олимпиаданың ашылу салтанатында Ермахан Ыбраимов бастаған спортшылар бүгінде ресми деп саналатын «Kazakhstan» деген айшықты атаумен төрткүл дүниеге танылды. Төрт жыл ішінде мұндай өзгеріске қандай ереже себеп болғанына жауап таба алған жоқпыз. Өйткені «Қазақстан» латын графикасына «Kazakstan» болып транслитерацияланады.
Қасым-Жомарт Тоқаев 2016 жылы Сенат Төрағасы кезінде ағылшын тіліндегі «Kazakhstan» орнына «Qazaqstan» деп жазуды ұсынды. «Qazaqstan Kazakhstan-ға қарағанда мемлекетіміздің түп мақсатын айшықтай түседі» деп жазды ол Twitter-дегі парақшасында. Осы пікір айтылғаннан кейін бірқатар құрылым өз атауын осы негізге салып, ребрендинг жасап та үлгерді. Содан бері бұл жазуға халықтың да көзі үйреніп қалғандай. Өзге елдердің атауын дұрыс жазбас бұрын өз еліміздің де басқа тілдегі атауына мән беретін кез келген шығар. Ендеше әлемге «Qazaqstan» атауымен танылатын уақыт әлдеқашан жетті!
Ал шет елдердің атауын жазуда негізге алып отырған «Дипломатиялық сөздіктің» құрастырушылары ұсыныс пен ескертулерді қуана қабылдаймыз деп көрсеткен мекен жайға хабарласқанымызда, Сыртқы істер министрлігіндегі Мемлекеттік тіл саясаты басқармасы бұл мәселенің барлығы назарда, тіпті жұмыс тобы іске кірісіп жатқанын айтады. Дегенмен тіл мамандары емес дипломаттар дайындап жатқан жаңа сөздіктің қашан дайын болатынына нақты жауап ала алмадық. Әзірге өзге тілдің ықпалынан ажырау оңай болмай тұр...
