Қазақстан Республикасы Президентінің 1996 жылғы 2 ақпандағы №2923 Жарлығы осы мәселені шешуге арналған болатын. Ұлты қазақ азаматтар тегі мен әкесінің атын аталған Жарлықта көрсетілген тәртіппен жаза бастады. Әр азаматтың әкесінің атына байланысты ешқандай мәселе туындаған жоқ. «Ович», «овна» деген аффикстердің орнына «ұлы» немесе «қызы» сөздері қосылып бірге жазылатын болды. Мен өзім де «Исламович» деген әкемнің атын «Исламұлы» деп өзгерттім.
Сол кезде бұқаралық ақпарат құралдары азаматтардың аты-жөндерін қазақыландыру үдерісін кеңінен жариялады. Тұңғыш Президентіміз – Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Жарлықтың қолдану тәртібі туралы өз ойын көпшілікпен бөлісті және Мемлекет басшысы ретінде бүкіл әлем қоғамдастығына танымал болғандықтан, өз тегін өзгертуге болмайтынын түсіндіріп айтты.
Бірақ бұл жалпыұлттық мәселедегі белсенділік ұзаққа созылмай бәсеңдей бастады. Бүгінгі таңда тіпті іс-қимылымыз тығырыққа тірелгендей, мүлдем тоқтап қалды деп айтуға болады. Аталған Жарлықтын орындалуын ешкім бақылап отырған жоқ. Ұлты қазақ азаматтардың көпшілігі сол баяғы «ов», «ев», «ин»-мен жүр.
Ұлттық мәселені жиі көтеретін «Egemen Qazaqstan» газетінен мен осы тақырыпта соңғы екі жылда екі мақала оқыдым. Бірі «Айтайын дегенім...» айдарымен заңгер-публицист Нақыпбек Сәдуақасовтың «Ата-тегімізді қазақи жазу – патриотизм нышаны» мақаласы (2020 жылғы 30 маусым), екіншісі – Назарбаев Университеттің профессоры, филология ғылымдарының кандидаты Жазира Ағабекқызының «Атаулар мен есімдер – елдіктің белгісі» мақаласы (2019 жылғы 18 қазан).
Екі автор да, әсіресе, Жазира Ағабекқызы, қазақи аты-жөніміз туралы терең талдау жасап, шет мемлекеттердің тәжірибесін келтіріп, нақты ұсыныстар жасаған. Патриоттық сезімді оятуға да тырысқан. Ғалымдар мен мамандарды пікір алысуға шақырған. Бірақ бұл авторлардың ұсыныстары шөл далада адасқан жалғыздың жанайқайы тәрізді ешкімнің құлағына жетпеген сияқты. Үн жоқ!
Жоғарыда аталған Жарлықта азаматтардың тегі мен әкесінің атын қазақша жазу тәжірибесін қазақ халқының қалыптасқан тарихи дәстүрлеріне сәйкес келтіру қажеттігі айтылған. Бұл ретте ұлтымыздың ерекшелігі – көсемдігімен, ерлігімен, шешендігімен даңқы шыққан тарихи тұлғалардың бәрі де өз есімдерімен белгілі екендігін ескергеніміз абзал. Сол дәстүрдің жалғасы ретінде еліміздің бас қаласы Назарбаев емес, Нұр-Сұлтан атануын айтуға болатын шығар.
Ал Америка Құрама Штаттарының астанасы Вашингтон елдің тұңғыш Президентінің тегімен аталған, ал оның аты – Джордж. Ағылшындар, немістер, француздардың аттары мен тектері әртүрлі мағынаны білдіреді, сондықтан тектері жалғаусыз жазылады. Тектері жер-су атауынан, аталарының мамандықтарынан, қолөнер кәсібінен пайда болған – ұста, бақташы, т.б. Мысалы, ағылшынша Смит, немісше Шмидт. Дегенмен, әлемдегі ұлттардың көбі тектеріндегі жалғаулармен ерекшеленеді. Армяндарда «ян», грузиндерде «дзе», «швили», литвалықтарда «скас»...
Жарлық шыққаннан бері кеңірек қолданып келе жатқан нұсқа – азаматтың тегінің түбірлік негізін қалдырып, «ов», «ев», «ин» аффикстерді алып тастау. Бірақ бұл нұсқа онша тарамады. Өйткені оның олқылығы білінді. Мысалы, Арман Мақсат, Ерлан Нұрлан, Марат Мұрат, Еркін Есен ... Аты қайсысы, тегі қайсысы екенін білмейсің.
Мемлекет және қоғам қайраткері Мұхамбет Көпеев «Өмір иірімдері» кітабында ұлттық дәстүрге сүйене отырып, неге тегіміздегі «ов», «ев» дегендерден арылмаймыз деп сауал қойған бастамашылардың бірі болғанын жазады: «Жарлық шыққан соң «Өзім осы бастаманы көтергендіктен, артқа шегінуге жол жоқ қой, еліміздегі ең алғашқы азаматтардың бірі болып, «ев» - тен өз еркіммен бас тартып, жаңа паспорт алғанда фамилиямды «Көпей» деп жазғыздым. Мұның қызығын кейін көрдім. Қай жерге, қай тойға барсам да елдің бәрі: «Көпеке, Көпеке» деп, сөз беретін, амандасатын болды. «Жігіттер, Көпей – менің әкемнің әкесі. Менің атым – Мұхамбет» деп қанша ескертсем де болмайды. Тіпті екінші рет сайлауға қатысқанымда «Мынау бұрынғы Көпеев пе, әлде, басқа ма?» деп жұрттың шатасып жатқанын да көрдім. Бәлкім, «ев» дегенді алдыртып тастағанда фамилияны «Көпей тегі» деп жаздырған дұрыс па еді? Мұндай шатасып жүргендер әлі аз емес. Сөйтіп, 5-6 жыл «Көпей» болып жүрдім де фамилиямды қайтадан «Көпеев» етіп өзгертуге мәжбүр болдым».
Нақыпбек Сәдуақасов та Мұхамбет айтқандай үлгіні ұсыныпты. Мысалға келтіргені – Асқар Сәрсенұлы Жұмабайтегі. Бірақ ол тегі деген сөз фамилия екенін ұмытып отыр. Сәдуақасовпен келіссек, мысалға келтірген аты-жөнді былай жазуымыз керек: Асқараты, Сәрсенәкесініңаты, Жұмабайтегі. Орыс тілінде: Аскаримя, Сәрсенотчество, Жұмабайфамилия. Тавтологияға жол бермеуіміз керек. Демек бұл нұсқа өміршең еместігін көрсетті.
Тағы бір тек ретінде қолданып жүрген тәсіл – түбірлік негізге «ұлы», «қызы» деген жалғауларды қосып жазу. Бұл тәсілге байланысты Нақыпбек Сәдуақасовтың мақаласына кіріспе сөз ретінде келтірілген беделді маман Телқожа Жанұзақовтың «Қазақ есімдерінің тарихы. Лингвистикалық және тарихи-этнографиялық талдау» кітабынан үзіндіні қайтадан естеріңізге салғанды дұрыс көріп отырмын: «Қазіргі қазақ фамилиялары екі түрлі тұлғада кездеседі. Оның басым көпшілігі орыс тіліндегі фамилиялық жұрнақтар (-ов, -ев, -ова, -ева, -ин, -ина) арқылы жазылып қалыптасқан. Ал екінші түрі «ұлы» сөзінің қосылуы арқылы жасалған. Бұл – өте өнімсіз тәсіл. Өйткені «ұлы» сөзі арқылы жасалған фамилиялар, біріншіден, өте санаулы, тым сирек кездесетін болса, екіншіден, олар формасы жағынан фамилиядан гөрі әке атына бейім тұрады. Сондықтан бұлар «жартылай» фамилия қызметін атқарады».
Дәлірек айтқанда, Жарлықта айқын көрсетілген – әкенің атын жазған кезде азаматтың жынысына қарап «ұлы» немесе «қызы» сөздері қосылады. Назар аударыңыздар: тегіне емес.
Әр азаматтың аты-жөні үш атаудан құралады: аты, әкесінің аты, тегі. «Ұлы», «қызы» сөздерін түбірлік негізге қосып тек ретінде қолданатындар отбасылық тарихтың қалыптасуын қиындатады, үлкен аталары ұмытыла бастайды.
Қазақ елінің ХХ ғасырдағы ең даңқты батырларының және екінші дүниежүзілік соғыстағы дарынды қолбасшылардың бірі Бауыржан Момышұлының өмірі – бәрімізге өнеге. «Арпалыс (Волоколамск тас жолы)» кітабының авторы Александр Бек батырмен танысқан кезде түсінбей қалып: «Ғафу етіңіз, фамилияңыз қалай жазылады?», деп сұраған. Оған Бауыржан Момышұлы: «Менің фамилиям жоқ» деп жауап берген. Кеңес армиясында генерал атағын алмаған жалғыз дивизия командирі Бауыржан Момышұлы шығар. Тегін Момышев деп жаздырған болса, ол атаққа жетер ме еді, кім білсін...
Сонымен, ұлты қазақ азаматтардың аты және әкесінің аты жөнінде ешқандай қиындық жоқ деп қорытындылауға болады. Шешілмей тұрған мәселе – ата-тегімізде. Менің көпшілікке ұсынатын бірнеше нұсқам бар. Олар өзіміздің тарихи дәстүрімізге негізделген. Мұхамбет Көпеев естеліктерінде туған-туысқандары туралы айтқанда «Менің әкем атадан жалғыз болғанмен, анадан екеу еді. Өйткені Үртай әжем алғашында Боранбайдың Еңсебайы деген кісіге тұрмысқа шығып, одан Ақназар есімді бала сүйген», деп жазады.
Ақын Әбдірашев Жарасқан өзін Әбдіраштың Жарасқаны деп айтатын. Бұл жағдайда «дың», «тің» деген жалғауларды көріп отырмыз.
Осы орайда жазушы Дулат Исабековтің бір сұхбатында айтқан сөздері еске түседі: «Мен әлі Исабеков болып жүрмін. Аты-жөнімізді қазақыландырсақ , есімің мен ата-тегің бірдей болып кетеді. Көп адам нақ осы мәселеде шатасып жатыр. Одан бөлек, қазақтың кейбір есімдері жігітке де, қызға да ортақ болып келеді... «Ов»-тан арылып, ұлттық аты-жөнімізге ұлтымызды айқындайтын бір нәрсені жалғау қажеттігін мойындайтын кез келді».
Дегенмен, «дың», «тің» жалғаулары «ұлы», «қызы» деген сөздердің баламасы, әкенің атын білдіреді. Боранбайдың Еңсебайы орнына Боранбайұлы Еңсебай, Әбдіраштің Жарасқаны орнына Әбдірашұлы Жарасқан десек, айырмашылығы жоқ.
Б. Момышұлы айтқандай, тексіз қалып жүрмейік. Жарлықта тегі мен әкесінің аты бөлек болғаны көзделген. «Ов» деген жалғаумен жазылған тегіміз, мысалға, Жұмабеков, «кімнің?», «кімдікі?», «кімненсің?» деген сұрақтарға жауап береді. Қазақшаға аударғанда Жұмабеков Жұмабековтің, Жұмабековтікі. Немесе Наурызбайдың, Есжанның, Болаттың ...
Тегімізді «тің», «тікі», «дың», «ның» деген жалғаулармен жазуға болады. Бірақ Жұмабек менің атам, мен Жұмабектің немересімін, атамның ұрпағымын, ал Исламның ұлымын, Исламдікімін. Жұмабектікімін деуге де болады. Бірақ Исламдікі екенімді Исламұлы деп жазылғаным анық көрсетіп тұр.
«Бабалар сөзі» шежірелік жыр-аңыздарда, мысалы, мынадай өлең жолдары бар:
«Бөрібайдан Қыдырәлі бесеу туды,
Қыдырәлі Бөрібайдың жолын қуды...»
Біз жеті атамызды еске алғанда төмендегіше тізбектейміз. Мысалға өзімді келтірейін: Малқарадан Баймұрат, Баймұраттан Арғынбай, Арғынбайдан Жұмабек, Жұмабектен Ислам, Исламнан Оңалсын.
Ұлты қазақ азаматтардың тегін үлкен аталарының біреуінен алуы – қалыптасқан тәжірибе. Сондықтан менің аты-жөнім Оңалсын Исламұлы Жұмабектен деп жазылғаны дұрыс деп есептеймін. Басқа түбірлік негіздерді алсақ, «Наурызбайдан», «Сүлейменнен», «Есжаннан», «Болаттан»...
Ұлты қазақ азаматтардың тегін «тен», «дан», «нан», «нен» деген жалғаулармен жазуды ұсынамын. Бұл жалғаулар «кімнің ұрпағы?», «кімнен тараған?», «тегі қандай?» деген сұрақтарға толығымен жауап беріп, ұлтымыз қазақ екенімізді айқын көрсетіп тұрады. Біз құтыла алмай жүрген «ов», «ев», «ин» аффикстерінен еш жері кем емес. «Швили», мысалға, еке есе ұзын.
Ұлттық маңызы бар аты-жөніміз туралы мәселені отыз жыл бойы шеше алмай жүргеніміз – елдігімізге сын. Дулат Исабеков жоғарыда айтылған сұхбатын 2008 жылы мамыр айында, яғни осыдан 13 жыл бұрын берген. Бірақ Исабеков әлі Исабеков, Жұмабеков әлі Жұмабеков.
«Ештен кеш жақсы». Ұсынысымды қолдауға шақырамын. Құлағымыз үйренеді. Ұлты қазақ азаматтардың тегі мен әкесінің атын жазу мәселесін түбегейлі шешу үшін мынадай ұсынысым бар: мемлекеттік деңгейде арнайы жұмыс тобы құрылса, жұмыс тобының құрамына ғалымдар, ақын-жазушылар, мемлекеттік, коғамдық органдардың өкілдері, мемлекет және қоғам қайраткерлері шақырылса. Жұмыс тобы ұлты қазақ азаматтардың тегін (өз аты және әкесінің аты сұрақ тудырмайды) жазуға байланысты жаңа ресми құжаттың жобасын әзірлесе. Сонымен қатар жұмыс тобы қолданыстағы заңнамаға өзгерістер, толықтырулар мен қосымшалар әзірлеуге бастамашы болса.
Үніме құлақ асасыздар ма, ағайын, қоғам, мемлекет?
Оңалсын ЖҰМАБЕКОВ,
Мемлекет және қоғам қайраткері
