Қасіретті тарихтан тағылым алған елміз

Ақын, Қазақстанның халық жазушысы Қадыр Мырза-Әлі­нің «Біздің тарих бұл да бір қалың тарих, оқулығы жұп-жұқа бірақтағы» деген бір ауыз сөзінде ащы шындық бар. Шайыр егемен елдің ұрпағы оқып жүрген емес, кеңес дәуірі кезіндегі Қазақстан тарихының оқулығын меңзеген. Сұрқия саясат өткенімізді көзге ілмей, тасқа басылған тарлан тарихы­мызды Қазан төңкерісінен бас­тап бермеп пе еді? Анығында, сол төңкерістен кейін ХХ ғасыр­дың тоқсаныншы жылдарына дейін жалғасқан қазақтың қасі­рет­ті тарихы жазылды.

Қанды-қасап ғасырдың 20-50 жыл­дарындағы ашаршы­лық пен саяси қуғын-сүргін зоба­лаңы халқымызды қынадай қырып қана қоймай, көш бастаған ұлт зия­лыларынан да айырды. Олар­дың орнын КСРО-ның түк­пір-түк­пірінен Қазақстанға жер ауда­рылған бес миллионнан ас­там адам­мен толтырмақ болды. Яғни алып территорияны аяр­лық­пен ба­сып алу бас­талды. Ға­сыр­­лар бойы бабалардың қа­ны, ана­лар­дың көз жасы сің­ген Ұлы дала­ны табанға са­лып тап­таудың ал­дам­­шы ұра­ны шыр­қалып, үр­кі­ту мен қор­қы­ту­дың үздік­сіз үр­дісі етек ал­ды. Неден айы­рыл­­­дық, нені жо­­ғалт­тық? Тарих­шы­­лар­дың пі­кірі де әрқилы. Алай­­да, бұл­тарт­­­пайтын бір шын­­дық бар. Ол – Ә.Бөкейхан, А.Бай­тұр­сын­ұлы, М.Тынышбаев, М.Ду­лат­ұлы, Т.Рысқұлов, М.Жұ­ма­баев, С.Сей­фул­лин, І.Жа­н­сү­гіров, Б.Май­­лин, С.Асфен­дияров сын­ды жүз мыңға жуық асыл арысы­мыз­­дың қуғын-сүргінге ұшырап, жиыр­ма мыңнан астамы аяусыз атылғаны.

Қылышынан қан тамған «қызыл террордың» қырғыны жа­зық­сыз жандарға мылтық кезеумен ғана шектелген жоқ. Қазақ даласы КСРО-ның түп­кір-түпкірін қамтыған ГУЛАГ архипелагының бір бөлігіне, жапа шеккендерді жазалау ала­ңына айналды.

(Соңы. Басы 1-бетте)

Ресми мәліметке сенсек, КСРО аума­ғын­дағы еңбекпен түзеу лагерьлерінің бас басқармасының (ГУЛАГ) қарамағында 64 ірі филиал, 500 еңбекпен түзеу колониясы, 770 өнеркәсіптік колония және 414 совхоз болыпты. Сол лагерьлермен бірге бағзы тарихымызда болмаған абақты, түр­ме ұғымдары Ұлы дала төсіне берік орнады. Соның дәлелі ретінде Қазақстан аумағында ҚарЛаг (Ішкі істер халық комиссариатының Қарағанды еңбекпен түзеу лагері), АЛЖИР (Отанына опа­сыз­дық жасағандардың әйелдерінің Ақмола лагері) және СтепЛаг (саяси тұт­қын­дарға арналған лагерь) пайда болды. Қазақ­стан­да­ғы осы азап алаңына бас-аяғы 5 млн-ға жуық адам айдалып, соның 25 000-нан астамы ату жазасына кесіліпті.

Сол қызыл қырғында көрнекті мемлекет және қоғам қайраткерлеріміз, зиялы­ла­рымыз, олардың отбасы мүшелері мен жа­қындары ғана опат болған жоқ. Ұлт көсемі Әлихан Бөкейхан 1924 жылы «Ең­бекші қазақ» газетінде «1914 жылы Ресей халқының жалпы саны 161 миллион 700 мың еді. Осы кезде қа­зақтар қанша еді? Көкшетау уезінің хал­қына 1896 жылдан кейін 1907 жылы және одан он жыл өткен соң 2 рет санақ жүр­гі­зілді. Егер осы көрсеткіштерді салыс­тыратын болсақ, қазақтардың өсу қарқыны әлемдік деңгейден жоғары. Егер әрбір 200 қазаққа орта есеппен 3 адам қосылып тұрады десек, онда 1914 жылы қазақтардың саны
6 миллион 470 мыңға жеткен» деп жазды. Ал қазақтан шыққан тұңғыш демограф, танымал тарихшы, академик Мақаш Тәтiмов «ХХ ғасырда болған Азамат соғысы, қолдан жасалған ашаршылық, қуғын-сүргін кездерінде, Екінші дүниежүзілік соғыста бас-аяғы 3 миллион 850 мыңға жуық қазақ қырғынға ұшырады», деген болатын. Яғни «Қыр баласы» (Ә.Бөкейхан) айтқан 6 млн 400 мың адамның тең жарымынан астамы ашаршылықтың құрбанына айналды және бассауғалап дүние жүзіне тарыдай шашылып кетті деген сөз.

Алайда тарихшыларымыз өткен ға­сыр­­дағы алапат ашаршылықты толық та­ра­зылап, қаза болғандардың санынан қатысты ортақ шешімге әлі де келе қой­ған жоқ. Оған зерттеп, зерделеу­ге келгенде есігі тарс жабық архивтер, «аса құпия» белгісі соғылған қолже­тім­сіз құжаттар кедергі келтіріп келді. Жалпы, жиырмасыншы ғасырдың 1917-1919, 1921-1922, 1932-1933 жылдары елімізде бір емес, қата­рынан үш бір­дей ашаршылық бол­ға­ны айтылып жүр. Сол кездері ашық­қандарға көмек көрсету комис­сия­сы­ның төрағасы болған Мұхтар Әуе­зовтің мәліметі бойынша, ашар­шы­лық­тың екінші толқыны кезінде (1921-1922 жылдары) 1 млн 700 мың отандасымыз опат болыпты.

Әрине, бұл қиянаттың барлығы тек қазақ­қа ғана жасалған жоқ. 1930-1953 жыл­дары аралығында 40 миллионнан астам кеңес азаматы қуғын-сүргінге ұшы­­раған. Бірақ ең ауыр соққыны қазақ халқы тартты. Отырықшылыққа еті үй­рен­беген, өмір-салты, тыныс-тіршілігі бе­йім­­делмеген халқымыз үшін адам айтса сенгісіз қайғылы қасірет орнады. Адам етін адам жеген каннибализм жайлап, адам­гершіліктен де айырылып қала жаз­да­­дық. Қандастарымыз басы ауған жаққа босып кетті.

Сол қайғы-қасірет із-түссіз кеткен жоқ. Өткен ғасырдағы солақай саясаттың салдарын күні бүгінге дейін санасында сақтап келген ел айтады. Себебі саяси қуғын-сүргін мен ашаршылық құрбандарын ақтау ісі елімізде бір сәтке де тоқтаған емес. Жазықсыз қудаланған жандардың рухы разы болсын деп қолдан келгенді жасап келеміз. Аярлықпен азапталған азаматтардың құқығы қайтсе де қалпына келуі тиіс.

Мәселен, еліміз егемендік алғаннан кейін 1993 жылы 14 сәуірінде «Жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы» заң қабылданды. Араға төрт жыл салып, 1997 жылы Қазақстанның Тұңғыш Президенті – Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Жарлығымен 31 мамыр – Саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні болып жарияланды. Осылайша, тәуелсіздік жылдары 146,5 мың жазықсыз жазаланған отандастарымыздың аты-жөні жазылған 14 «Аза кітабы» жарық көрді. Қабылдаған заңға сәйкес, қуғын-сүргінге ұшыраған 340 мыңнан астам отандасымыздың заңды құқығы қалпына келтіріліп, ақталды.

340 мыңнан астам адамның ақталғаны – аңсаған Азаттығымыздың арқасы, Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың есіл еңбегі дер едік. Тұңғыш Президентіміз 2018 жылы Саяси қуғын-сүргін құрбан­да­рын еске алу күні қарсаңында елге жасаған Үндеуінде «1929-1933 жылдары 2 миллионға жуық адам қаза болып, тағы миллиондай адам жан сауғалап, елден босып кетті. Одан кейінгі саяси репрессия қазақ қоғамының элитасын жаппай қырғынға ұшыратты. Саяси себеппен 103 мың адам сотталып, оның 25 мыңы ату жазасына кесілді. Қазақстан аумағында 11 жазалау лагері құрылып, онда соттал­ған­дар мен олардың отбасылары адам төз­­гісіз қиын жағдайда күн кешті. Қуғын-сүр­­гіннің зобалаңын қазақтар ғана емес, Қазақстанға еріксіз, күшпен жер ауда­­­ры­лып келген 1,5 миллион өзге этнос өкілдері де көрді. Қазақ халқының жанашырлығы мен көмегінің арқасында олар жан сақтап, аман қалды. Мұның бәрі – «коммунизмнің жарқын болашағы» атты жалаң ұранмен жасалған қасіретті тәжірибенің салдары. Эволюциялық дамудың орнын революция басқанда, осылай болады», деген еді.

Тұңғыш Президентіміздің осы салиқалы сөзі «Елім!» деп соққан жүрек­тер­ге қозғау салғаны, өткенге үңіл­ген жас толқын – Тәуелсіз елдің бүгінгі ұрпағының ой-өрісін кеңіткені анық. Өткенді білу – кемел келешекке ұмтылу үшін керек. Қаралы жылдардан хабардар болмай діңі берік, тамыры терең мемлекет орнату мүмкін емес. Ең бастысы, жылдар жылнамасынан сабақ алуға, сол қисапсыз қырғынды қайталамауға ұмтылғанымыз жөн. Сондықтан күйреп тынған Кеңес Одағының санамызға салған сызатын зерттеу жұмыстары әлі де жалғасып келеді. Ашаршылықтың, саяси қуғын-сүргіннің ақиқатына жаңа көзқарас қалыптасып жатыр.

Жыл басында Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев «Тәуелсіздік бәрінен қымбат» бағдарламалық мақала­сын­да «Миллиондаған адамды қазаға ұшыратып, тірі қалғанын жан сауғалап босып кетуге мәжбүр еткен алапат ашар­шылықтың алғашқы кезеңі – 1921-1922 жылдардағы нәубеттен бері 100 жыл өтті. Сол зұлматтың кесірінен қырылып қалмағанда, халқымыздың саны қазір­гі­ден әлденеше есе көп болар еді. Тарихы­мыз­дың осы ақтаңдақ беттері әлі күнге дейін жан-жақты зерттелмей келеді. Тіпті ғалымдардың арасында ашаршылық құрбандарының нақты саны туралы ортақ пайым жоқ. Ала-құла деректер және оның себеп-салдары жайлы әртүрлі көзқарастар қоғамды адастырады. Тиісті тарихи құ­жат­тарды, жиналған мәліметтерді аса мұқият зерделеу керек. Білікті мамандар жүйелі зерттеумен айналысып, соған сәйкес ашаршылық мәселесіне мемлекет тарапынан баға берілгені жөн. Біз бұл күрделі мәселеге ұстамдылықпен және жауапкершілікпен қарауымыз қа­жет. Жалпы, тарихи зерттеулерді ұран­шыл­­дық пен даңғазасыз, таза ғылыми ұстаныммен жүргізген дұрыс», деп алдағы уақытта атқарылуы тиіс ауқымды жұмыстардың бағыт-бағдарын айқындап берді. Саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі мемлекеттік комиссия құрылды. Оны басқару Мемлекеттік хатшы Қырымбек Көшербаевқа тапсырылды.

Ел Президенті айтқандай, тарихи зерттеулерді ұраншылдық пен даң­ға­засыз, таза ғылыми ұстаныммен жүр­гіз­ген жөн-ақ. Бұл туралы Сенат Төрағасы Мәулен Әшімбаев «Азаттық жолындағы ақтаңдақтар: Ашаршылық зардаптарына шынайы тарихи көзқарас» тақырыбына арналған дөңгелек үстел барысында: «Ашаршылық қазақ халқының ғана ба­сына түскен нәубет емес, ол – барша адамзаттың алапат гуманитарлық қасіреті деп айтуға болады. Сол себепті, ашаршылық тақырыбын саясиландырмай, ең алдымен, оған ғылыми тұрғыдан қарағанымыз абзал», деді. Оның айтуынша, объективті ғылыми қорытынды жасау үшін сол кездегі кеңестік жүйені толық қамту керек және сол тұстағы большевиктік биліктің мақсаты, жос­па­ры қандай болды, оны қалай жүзеге асырды, қандай қателіктері болды деген сауалдарға нақты жауап іздеу қажет. Себебі алапат аштыққа ұжымдастырудың дайын емес ортада жүргізілуі, жоспарлау ісінде жергілікті жердің тұрмыс-тіршілігі мен шаруашылығы ескерілмеуі және сол кездегі режімнің көздеген мақсатқа жету үшін адам өмірін есепке алмауы сияқты факторлардың зардабы тигені сөзсіз. Тоталитарлық режімнің осындай озбыр саясаты Кеңес Одағының құрамында болған елдердің бәрінде жүргізілгені мәлім.

Түйін: Адам өмірінен артық қандай құндылық бар? Алайда өткен ғасырдың 20-50 жылдары сол құндылық көк тиын еді. Бүгін ғой, егемен ел атанып, Елба­сы­мыздың бастамасымен қабыл­дан­ған Ата Заңымыздың алғашқы бабына Қазақстанның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп қадап жазып қой­ғанымыз. Бостандықтың бізге берген ең басты сыйы – осы бапта тұр. Соны баға­лайық, соны қастерлейік. Сонда ғана Мәңгілік Елдің аспан түсті байрағы биікте желбіреп тұрмақ.