Ричард Дэвид Бах, америкалық қаламгер, өзі де әскери ұшқыш, Ливингстонның 1928-1942 жылдар аралығында әуеде жасаған маневрлері, жанкештілігі мен шеберлігі, адами болмысы мен өз ісіне деген махаббатына қайран қалса керек, оның бейнесінен ұшу үшін жаралған жанның айшықты образын көрсе керек. Автор өз кейіпкерін шағала образы арқылы береді. Оның аты-жөнін де айна-қатесіз, қаз-қалпында қолданады.
Біз повесті оқи бастағанда бірден теңіз жағалауындағы жартасқа жапырлай қонып, топ-тобымен дембіл-дембіл теңізге күмп беріп қойып кетіп, жемін алып жүрген шағалаларды көреміз. Және сол шағалалар тобынан бөлек қонып, қайта-қайта зау көкке зымырай көтеріліп, қайтадан теңізге қарай құлдырап құлайтын жалғыз шағаланы аңғарамыз, ол – Джонатан Ливингстон.
Джонатан таңның атысы, күннің батысы тек қана бір әрекетті қайталай береді. Шарықтап көтеріледі, зуылдап құлайды. Бірақ қанша теңізге құласа да, балық іліп шықпайды. Неге?
Себебі Джонатанға жем емес, ұшу – маңызды. Ол ұшудың барлық қыры мен сырын меңгергісі келеді. Әуеде ұшуды, теңізде жүзуді үйренуге ден қояды. Бір кәрі шағаланың мұнымен қосамжарланып ұшып келіп, жем алып жатқанын көргенде, іштей күйзеліп кетеді: «шіркін-ай, осы жем алуға жұмсаған күш пен қайратты ұшудың табиғатын тануға жұмсаса ғой», деп ойлайды. Әрине, Джонатанның мұндай қылығы шағалалар тобына ұнамайды.
Не керек, Джонатан жалғыз қалады. Оны шағалалар тобы үйірінен аластап жібереді. Жалғыздың күйі – жалқы күй, жабығумен күні өтеді. Бірақ ол өзінің мұратын ұмытпайды: ұшудың қыр-сырын үйрене береді. Бір күні оған мынадай ой келеді: «егер біздің ұшуымыздың бар мәні мен мақсаты – жем табу болса, онда ұшудың қажеті не?». Осылайша, жалғыз шағала жемнен де, ұшудан да бас тартып, тақуаның күйін кешеді.
Осы тұста біздің ойымызға қазіргі Непал жерінде патшаның отбасында өмірге келген Сиддхартха Гаутама өмірі оралады. Гаутама мұрагерлік жөні бойынша патша болып туады. Бір күні оның анасы аян түс көреді: «сенің ұлың патша болады, я тақуалықпен күн кешер дәруішке айналады» дейді түсінде.
Мұны естіген патша баланы жас күнінен жабық ортада ұстайды. Ол сарай тұрған қорғанның ішінде ғана жүреді және әлем дегеніміз де осы қорғанның іші екен деп ойлайды. Күндердің күнінде бозбалалық жасқа келген Гаутама қорғанның сыртында шынайы әлем мен өмір бар екенін біледі. Біледі де, жанына нөкерін ертіп, сыртқа шығады. Қорғанның сыртында ол кәріліктен әбден қалжыраған қарияны көреді. «Бұл адам неге қалтырайды?» деп сұрайды нөкерінен. «Адам өмірі дегеніміз осы, жастық баста мәңгі тұрмайды, кәрілік келіп жетеді» дейді олар. Сонда Гаутама «егер оның ақыры осылай аяқталатын болса, жастықта не мән бар?» деп ойлайды.
Екінші мәрте қорған сыртына шыққанда, дертке шалдыққан дімкәс жанды көреді. Үшінші серуенінде қаза болған жанды өртеуге алып бара жатқан қаралы шеруді көреді. Сонда Гаутама: «ешкімнің қартайғысы келмейді, бірақ қартаяды; ешкімнің ауырғысы келмейді, алайда ауру алмай қоймайды; ешкімнің өлгісі келмейді, бірақ ажал аяусыз жетеді. Демек, бұл өмірде ешқандай мағына болмағаны ғой» дейді.
Төртінші шыққан кезінде дәруіштің күйіндегі әулие кісіге жолығады. Ол әулие «біз өмір сүріп жатқан дүниеде өз үйіңді табу мүмкін емес» дейді.
Осы төрт белгіден кейін Гаутама пенделіктің күйкі тірлігінен бас тартып, өмірдің мәні мен мәңгілік ақиқатты іздеп ел кезіп кетеді. Сол Сиддхартха Гаутама өзі іздеген ақиқатты тауып, әлемдегі төрт негізгі діннің бірі – буддизмнің негізін қалаған пайғамбар Буддаға айналады.
Біз Джонатан Ливингстон есімді шағаланың өмірі мен мұратынан осы әулиелік сәулесін көреміз. Джонатанды да осы ойлар мазалайды емес пе? Ертең солатын жастықтың күшін неге білім мен өнер табуға емес, жем іздеуге арнау керек, ауруға бейім тәнді неге шыңдамай, тойдыруды ғана ойлау керек, ақыры ажал келерін білсек, неге аз ғұмырды арзан құндылықтармен өткеру керек, мәңгілік өмірдің ешқашан тозбас даңқ сарайын тұрғызу орнына, бес күндік жалғанның лашығын неге сәндей беруміз керек?
Автор, әрине тікелей Будда өмірін мысал етіп алып отырмаған да болуы мүмкін, бірақ әрбір күрескерлік, қасиет пен қасірет, өзгемен жауласпау мен өзіңді жеңу, зұлымдықпен күреспеу мен зиялы нұрды табу, тән қалауын жан қалауына жеңдіру, сәтті сезіну мен мәңгілікті түйсіну, ізгілік тарату мен жаңа идеялар дәуірін ашу секілді барлық ойшылдарды мазалаған сұрақтар мен құндылықтардың жиынтығы ретінде автор шағала образын ұсынып отырғандай әсер қалдырады. Сондықтан да біз бұл повестегі ойлардың астарынан көне дүние данышпандарын көрсек, түп-төркінінен Ницше бастаған жаңа заман философтарының тұжырымдарын танимыз.
Бізге бесенеден белгілі «тамақ табу үшін өмір сүру қажет пе, әлде өмір сүру үшін тамақ табу қажет пе?» деген парадокс тағы да алдымыздан шығады. Шағала үшін «ұшу – жем табу үшін» емес. Демек, адам үшін де өмір сүру – қарын тойдыру емес деген ой төбе көрсетеді.
Джонатан жалғыз қалған кез-
де оған қанаты жарқыраған нұрға малынғандай екі шағала тап болады. Екі шағала «сен басқа деңгейге өттің, енді сен – бізге бауырсың» деп тым биікке, зау көкке алып кетеді. Джонатан екі шағаламен бірге таңғажайып әлемді көріп, ұшудың қозғалыс қана емес, өнер екенін сезінеді. Олар оған «махаббатты сезін» дейді. Өмірдің бар мәні – махаббатта деген ой айтады. Мәңгілік махаббат қана өзін де, әлемді де құтқаратынын меңзейді. Хакім Абайдың да «махаббатсыз дүние – бос» деуі, «иманигүл яғни үш сүюі», «пенделіктің камәлаты» дегені, «жәуанмәрттілік» ұғымы да осы емес пе еді?..
Шағала ақыры кемелдікке жетеді. Ал кемелдік дегеніміз не? Жалпы, адамдықтың ақыры неде? Кемелдіктің шегі – ұстаздық екен. Шағала енді өзінің бар білгенін басқа шағалаларға да үйрету үшін жерге, өзін әлдилеп өсірген теңізге қайтып оралады. Ұзақ жылдардан соң, өзінің ең үздік шәкірттерінің біріне ұстаздығын беріп, көкке өрлеп ұшып кетеді.
Заман өтеді, ұстаздың орнына қалған шағала да қартаяды, ол да көкке кетеді.
Повесть дәл осы тұста аяқталатын. Бірақ араға қырық төрт жыл салып барып яғни 2014 жылы автор төртінші бөлімді қосты. Ол бөлімнен біз құндылықтардың қалай өзгеретінін, идеялардың бұрмаланатынын, тіпті ізгі ойлардың өзі адасатынын, бірінші орынға идея емес, культтің қалай шығатынын көреміз.
Жаңа шағалалар тобы алғашқы ұстаз идеяларын емес, оның көлеңкесін ғана көреді. Тіпті оны өмірде болмаған адам, бар болғаны аңыз бен әпсана деген де пікір тудырады. Енді олар алғашқы ұстаз үйреткен ілім мен өнерге емес, Джонатанның сыртқы бейнесіне, оның тұлғасына табынатынды шығарады. Ұшуды өнер ретінде танымайды, тіпті өздерінің күнделікті жаттығуларын жасауды да доғарады.
Яғни философ айтқандай, оларға ілім емес, ілімді тудырған адамның тұлғасы, ғылымның өзі емес, ғалымның өмірі, философия емес, философтардың қандай болғаны, қайраткердің құрбандығы емес, оның тұрған үйі, өнер емес, өнер адамдарының ішкен тамағы мен киген киімі қызықты әрі маңыздырақ бола бастайды.
Ақыр соңында Джонатан меңгерген және үйреткен ұшу өнерінің қыр-сыры ұмытылып, оның мағынасыз культі ғана қалады.
Жазушы Эдуардо Галеаноның осындай бір сәтке айтқан сөзі бар екен: «біз марқұмнан оның жерлеу рәсімі, махаббаттан салтанатпен өтер той сәні, санадан сырт келбет маңыздырақ болған әлемде өмір сүріп жатырмыз. Біз өзінің ішкі мазмұнын тәрк етуге ұмтылатын қаптамалар мәдениетін тудырдық».
