Иә, бұл ойға біз осыдан бір ғасырдан астам уақыт бұрын бүкіл әлемнің жанын түршіктірген «Титаник» трагедиясына ой жүгіртіп отырып келдік. Алып мұзтаумен бетпе-бет соғылған лайнер айналасы екі жарым сағаттың ішінде тұңғиық түбін құшқан қасіретті күн – шынымен адамзат тарихындағы қаралы даталардың бірі еді. Жеті қараңғы түнде 2224 адам, 2224 тағдыр Атлант мұхитының мұздай суық ағысында ажалмен арпалысып, оның 1513-і өкінішке қарай келеңсіз оқиғадан көз жұмады.
Айтпағымыз қаншама жанның тосын апаттан тұңғиық түбіне шырқырай батқаны дегенімізбен, біз сол қайғылы оқиға орын алған жердегі адам жанын осып өтетін тағы бір сұмдық көріністі айналып өте алмайтындаймыз. Әрине, «Титаникпен» бірге бәріміз мұзтауға соғылмаған шығармыз, бірақ сол түні мұздай суық қара мұхитты қармана сабалап, ұлардай шулап жатқан мыңдаған адамның дауыстары әлі құлағымызда жаңғырып тұрғандай. Оны сол оқиғаны көзімен көрген тірі куәгерлер де айтады. Ева Харт есімді куәгер сол кезде «Титаникте» болған сегіз жасар жолаушы екен. «Титаник батып бара жатқандағы ең қорқынышты сәт – ол адамдардың ащы дауыстары еді», дейді ол. Еваның өзі, анасы, әпкесі тірі қалғанымен әкелері кішкене қайықтарға сыймай су түбіне кеткен мыңдаған адамның ішінде көз жұмыпты.
Біздіңше сол қасіретті дауыстармен аралас, батып бара жатқан лайнер палубасынан шыққан мұңды музыка да адам жанын шырқыратып жіберген болар. Ол қандай музыка дерсіз?..
Иә, қай уақытта болсын адамдар апатпен бетпе-бет келгенде алдымен ер адамдар әйелдер мен балаларды құтқарады. Ева Харттың әкесі де сол қаһармандықпен көз жұмған. Бірақ сондай ерліктердің де ерлігі ол – «Титаник» тұңғиыққа кеткенге дейін скрипкалары мен виолончельдерін қолдарынан түсірмеген музыканттар дер едік.
Жалпы ондай өлім мен өмір арпалысы алдында адам баласы шыбын жаны үшін бәріне дайын болатыны рас. «Титаник» туралы естеліктерге көз жүгіртіп отырып небір оқиғаға куә боласыз. Тосыннан келген қырғын кезінде аярлық та, адамгершілік те, сатқындық та, мейірімділік те, махаббат та, сауда да, тонау да, пара да орын алатын көрінеді. Кейбір ақсүйек тұқым өздерінің асқақ болмыстарын аласартпай, өлімді тік тұрып қарсы алса, кейбір бай-манап кедей-кепшікті қағып-соғып аз қайыққа алдымен өздері отырысып алған. Оның тура ақиқатына қазір ешкім куәлік ете алмас. Дегенмен адам табиғатының ажалмен арпалыста небір ойға келмес әрекеттерге баратыны бізді әркез алаңдатпай қоймайды.
Біз сол түні қайғылы оқиғаны шын өнерпаздардың қалай қарсы алғаны туралы, соңғы сәттерде олар қандай әуенді қайғымен араластырып қайырғанын айтқымыз келеді. Өлім алдына өнердің әз басын игісі келмеген оркестр өмірлерінің соңғы сәттерінде де аспаптарын қолдарынан тастамай, естері шығып, бойларын үрей билеген жұрттың көңілін ұлы музыкалармен аулағылары келген.
Оркестр жетекшісі 33 жастағы Уоллас Хартли өзінің жеті әріптесімен бірге джентельмендік жасап, тіпті құтқарушылар қолдарына ұстатқан қорғаныш киімдерін де кимей, ысырып қоя салған деседі. Олар «Титаник» батып бара жатқан қасіретті минуттарда да көбіне шіркеуде ойналатын мұңды да ауыр әуен – «Құдай, мен саған сапар шектім» туындысын орындап тұрған екен.
Қай мағынасынан алып қарасаң да олардың бұл әрекеттері шын өнерге деген адалдық, Құдай алдындағы соңғы сөздерін осы қайғылы музыкамен айтып кеткендей көрінеді.
Біз көбіне сазгерлер мен ақындардың жаны нәзік келеді деген тіркесті көп қолданамыз. Алайда нағыз ержүрек қаһарман жандар өнердің осы өкілдері десек қателеспеген болар едік. Оған және өзіміздің қазақ тарихындағы Қазтуған, Доспанбет, Шалкиіз жыраулардың жорық жырларынан да кесек-кесек мысалдар келтіруге болады. «Титаник» трагедиясында соңғы сәттерге дейін зарлы әуенді ажалдың алдында қаймықпай сарнатқан әлгі сегіз музыканттың жаны шынымен ержүрек, батыр еді. Біз ол жерде оларды музыкант я батыр деп бөлуіміз қате. Батырлық дегеніміз шын мәнінде – жан күйі. Ол мейлі найза ұстап жау қолында өлсін, я болмаса арналы аспабын ұстап халықтың рухын жанысын, екеуі айналып келгенде бір ғана парыз.
«Титаник» қасіретінде орындалған соңғы әуен көбіне шіркеулерде адам қайтқанда ойналатындығы айтылады. Біздіңше бұл әуеннің мәні тура «Титаник» контексінде көбіне діни астардан гөрі жалпы адамзаттық гуманизм тұрғысынан тереңірек көрінеді.
Ержүрек сегіз музыкант туралы «Титаник» апатын көзбен көрген, кейін жантүршігерлік оқиға жайлы кітап жазған Арчибальд Грейси көп естелік жазған екен.
Оркестр жетекшісі Хартлидің мүрдесін кейін тауып алғандар оның кеудесіне құшақтап қысып алған скрипкасы болғанын айтыпты. Қандай аянышты сурет еді... Қасіретке толы бұл көріністен біз жалғыз «Титаник» тұңғиыққа батып бара жатқанда ойналған күйді ғана кешпейміз, біз жалпы өнер атаулыны қорғап, түгел адамзаттың жанын емдеп келе жатқан барлық өнерпаздың трагедиясын өн бойымыздан өткізгендей халді де қоса кешер едік. ВВС тілшісі Данкан Кеннеди «Титаник» ажал аузына жұтылып бара жатқанда сегіз музыканттың біреуі ойнаған скрипканың кейін аукционға қойылып 1,5 миллион долларға сатылғанын жазыпты.
Бізді толғандырғаны оның қаншаға я болмаса қашан саудаланғаны емес, ажалмен бетпе-бет келген шын таланттың қолында қашанда өнер тудырушы қасиетті аспабы болатындығы еді.
