Абайдың інісі

Кешеннің құрылысы 1993 жы­лы басталған. Жоба авторлары – КСРО Сәулетшілер одағының мү­шесі, Жапония мен Болгарияда­ғы халықаралық конкурстардың ­лауреаты Бек Ибраев жетекшілік еткен сәулетшілердің шығарма­шылық тобы. Мемориал тұжы­рым­дамасының негізіне қазақтар­дың дүниетанымын толыққанды көр­­се­тетін дәстүрлі космогониялық түсі­ніктері алынған. Сәулетшi өз идеясында, тұтас кесене Сарыарқа­ның кең даласының төсiнде, поэзия айдыныда баяу жүзiп бара жатқан Абай мен Шәкәрiмнiң қос желкендi кемесi сынды болып көрiнуi керек деген шешiмге келген болатын. Бара қалсаңыз, сары жазықтағы мұ­нартқан Абай-Шәкәрім мемориал­ды кешені сағым арасынан бұл­дырай қарсы алады. Талай мәрте естіген әңгімеміз. Тағы бір мәрте тыңдауға әсте қарсы болмағанбыз.

«Бұл жерде Абай өзінің інісі Оспанмен, Шәкәрім қажы ұлы Ахат­пен қатар жерленген. Қап­тар­лас зиратта Еркежан ана жерленген, Оспанның бәйбішесі, Абай­дың әмеңгері. Ең әуелі бұл жерде төрт құлақты саманнан зират тұр­ғы­зылған. Ол жерге Оспанның сү­йегі қойылып, басына Абай арнайы құлпытас жаздырған. 1904 жылы Абай өмірден өткеннен кейін сол Оспанның қасына жерленеді. 1961 жылы Абайға жаңа мазар тұрғызылып, бертін келе Абайдың 150 жылдық мерейтойында осы мемориалды кешен салынған. Ме­мориалдық кешеннің бас архитекторы – Бек Ибраев. Салушы құрылысшы – Сайын Назарбек. Негізгі мағынасы – Сарыарқа тө­сімен, сайын далада жүзіп келе жат­қан алып кеме. Екі мавзолей, екі жел­кен тәріздес салынған», дейді Абай музей-үйінің меңгерушісі Нұр­жан Байтөс. Оның айтуынша, кесененiң жүзіп бара жатқан кемедей елес беруінің өзіндік сыры бар. Себебі күн қатты ысыған кезде даладан сағым көтерiле­дi. Сырттан көз тоқтатқан жанға Абай-Шәкәрiм кесенесi толқыған теңіз үстіндегі сан-мыңдаған ой құшағындағы алып кеме сынды әсер қалдырады. Кесенелердің кел­беті мұнара тәрізді соғылған, бір-бірінен пластикалық қасбетімен және күмбездерімен ерекшеле­­не-
ді. Кесенелер ұлутастардан салын­ған. Уақыт өте келе олар тұтасып, бір қалыпты сақтап қалады деседі.

Дегенмен біз бүгін Абайдай дана­ның кемел келешегі жолында бір кісідей орны бар әзиз інісі жайында айтқымыз келіп отыр. Ол – Абайдың өз інісі, Құнанбайдың үшінші әйелінен туған Халиолла Өскенбаев. Берісі Семей, арысы Омбы мен Мәскеуден оқып арнайы әскери білім алған, қысқа ғана ғұмырында айналасына шуағын шашқан ізгілікті кісі болған көрі­неді. Біз мұны сол Семейдегі са­пары­мызда «Абай елі» газетінің ре­дак­торы Әсет Мырзақасымның айтуынан естіген едік.

«Осы Халиолланың Шыңғыс­таудан ұзап шығып, Омбыдан оқуы, одан кейін Мәскеуде бі­лім алған шағы көп ескеріле бер­мейді. Абайдың орыс тілін білуі­не, орыс мәдениеті мен Батыс мәдениетін тануына Халиолланың үлкен ықпалы болған», дейді Әсет Мырзақасым. Оның айтуынша, Әлкей Марғұлан 1938 жылы профессор Березиннің архивтерін ақ­та­рып отырып, үш хатқа көзі түседі. Әуелі хатты Шо­қан жөнінде жазылған деп ұғып қалады. Байып­тап аңдаса, Ха­лиол­лаға жазылған хаттар екен.

«Бұл үш хаттың сыры бөлек. Ол Ғабитхан деген Абайды оқытқан молданың бір хаты, Құнанбайдың жазған хаты, ең кереметі Абай­дың хаты. Онда «Халиолла, қалың қа­­лай? Қашан елге ораласың? Хаба­рың­ды айт, Семейге ат-ар­ба жібе­ре­мін» дейді. Неге сағы­нып отыр? Оның, біріншіден, бауыр­малдығы өз алдына, ол жаңалық әкеледі, орыстың дүниесі мен мәдениетін әкеледі, кітап әкеледі деп ынтыға­ды. Абай ел ішіндегі әңгімеден, дау-дамайдан шыға алмай отыр. Сусап отыр. Ал осы кез­де жаңағы Халиолла оның тілі болған», дейді Әсет Мырзақасым.

Иә, Әлкей Марғұлан – Ха­лиол­­­ланың өмірі мен рухани мұ­ра­­сын зерттеуге ден қойған ал­ғаш­қы ғалым. Халиолла жайын­да әр уақыттарда Г.Потанин, Н.Мак­симов, И.Березин, Н.Костылец­кий атты орыс ғалымдары мен М.Әуе­зов, С.Мұқанов, Ұ.Сұбханберди­на,­ А.Сағди, М.Бейсенбаев, Т.Жұрт­бай, Т.Әлімқұлов сынды қа­зақ жазушылары мен ғалым-зерт­теушілер, Кәкітай, Әрхам Ысқа­қовтар, Ахат Құдайбердиев, Тұра­ғұл атты Ыр­ғызбай ұрпақтары да жазды. Жас кеткен, отызға жет­пей дүниеден оз­ған Халиолла жа­йында 1896 жылы орыс зерт­теу­шісі Н.Потанин «Ең соң­­ғы қа­зақ ханзадасының киіз үйін­де» (Шы­ғыс сұлтанның үйінде) деген еңбегінде («Русское богатство» жур­налы. 1896, №8) Халиолла­ның асқан білімдарлығымен қоса, сол білгенін өз еліне үйретіп, басқа жұрт­­тың әдебиетін қазақ жұрты­на на­сихаттап, таныстырудағы еңбег­ін ерекше баяндайды. Халиолла Тур­геневтің, Лермонтовтың, Тол­стой­дың шығармаларын еркін аударып, көппен бөліскен. Өкінішті­сі сол, Халиолланың аударма мұра­сы сақ­талмаған. Бұл ретте Халиол­ла Өскенбаевтың өмірі мен әдеби ­мұ­расы әлі де зерттеуді талап етеді.