Академик-жазушы Сәбит Мұқанов Шоқан Шыңғысұлының өмірі мен шығармашылығын зерттеуге бүкіл саналы ғұмырын арнағаны анық. Ол ел ішінде Шоқанның ата-бабаларының шежіресін таратып, арғы Абылай, бергі Уәли, Шыңғыс туралы айтылатын аңызға бергісіз әңгімелерге де жасынан құлағдар болып өскен. Ш.Уәлиханов туралы «Ариадна арқауы» атты алғашқы пьесасы 1945 жылы Мәскеу-Ленинградтың «Искусство» баспасынан жарық көрген. Орыс тіліне аударған В.Шкловский. Пьеса 1953 жылы «Шоқан Уәлиханов» деген атпен қайта жазылған. Н.Погодин атындағы Солтүстік Қазақстан облыстық орыс драма театры «Шоқан Уәлиханов» спектаклін Мәскеудегі Кіші театр сахнасында да көрсеткен. Республика театрларының репертуарларына еніп, көп жылдар бойы қайталана қойылып келді. С.Мұқанов Шоқанның өмірі мен шығармашылығын талдаған ғылыми зерттеу еңбегін («Шоқан Уәлиханов») 1962 жылдың 1 тамыз – 2 қарашасы аралығында жазып шыққан. Кейін Шоқан мен Абай туралы монографияларын жинақтап, «Жарқын жұлдыздар» деген атпен жарық көрген бұл бағалы зерттеу еңбегі (1964 ж) Қазақ КСР Ғылым академиясының Шоқан Уәлиханов атындағы сыйлығын да иеленген
(1967 ж). Кейін 16 томдық (1972-1976) және 10 томдық (2020) таңдамалы шығармалар жинағына да енген.
Музей кешенінің қорында Сәбеңнің Шот-Аман Уәлихановтың әкесі Ыдырысқа жазған хатының көшірмесі сақталған. Енді содан үзінді келтірейік:
«...Шоқан туралы: халыққа адал атқарған еңбек өлмек емес қой, әсіресе, біздің елде. Шоқанды көбірек зерттеп жүрген адамның бірі менмін. Бірақ ол туралы әлі үлкен еңбек жаза алған жоқпын. Жазылған біраз мақалаларымды, Мәскеуде орыс тілінде шыққан «Нить Ариадны» атты пьесамды Шоқанның зор образына лайықты киім демеймін. Бірақ олармен тынып отырған мен жоқ. Ойым – үлкен романда. Оған біраз материалдарым бар, бірақ жеткіліксіз. Жеткізу үшін: 1) Шоқанның туып-өскен жерлерін аралауым керек. 2) Омбы архивінде біраз отыруым керек. 3) Қашқарияға барып қайтуым керек. Осы үшеуінің алғашқы екеуіне өткен жаз аттанам ба деп ем, қол тимеді. Ойым сізді де көру, кеңесу еді. Енді тіршілік болса, алдағы жазға жиналамын. Ол-пұлдарды сұрап (Шоқанға байланысты) сізді әурелегім келеді де, сұрайтындарымды хатқа сыйғыза алмаймын. Осында алдыртуды да ойлаймын. Академияға бұл жөнінде сөйлесіп те жүрмін, нәтижесін хабарлаймын. Жалпы хатпен хабарласып тұрайық, ағай! Інілік сәлеммен – Сәбит Мұқанов 30. 10. 1948 жыл. Алматы».
Бұл хат Сәбеңнің ішкі сырын сыртқа жайып салып тұр ғой. Шоқан туралы роман жазуды әу бастан-ақ ойға алғанына бұл да дәлел. Ал Ыдырыс Уәлихановпен Сәбең жолығысқан, әңгімелескен, Шоқан туралы көп деректер алған.
С.Мұқанов Мәскеудің, Ленинградтың, Омбының, Алматының мұрағаттарынан Ш.Уәлихановқа қатысты мол мағлұмат жинақтаған. Шоқанның күнделіктеріне шолу жасай отырып жазған дәптерінің көшірмесі де Музей кешені қорында сақтаулы. Бұл жөнінде: «Сәбит Мұқановтың «Шоқан Уәлиханов» пьесасы драма театрында қойылатын болып, Шоқан рөлін ойнау міндеті маған жүктелді, – деп еске алады Қазақстанның халық әртісі Нұрмұқан Жантөрин, – Сәбең мені ертіп, үйіне әкелді. Өзінің жұмыс кабинетіне өткізді де, шкаф тартпасынан бір қолжазба шығарды. Соны маған ұсынып тұрып: – Мынаны қазір осы кабинеттен шықпай оқы. Бітірген соң сөйлесеміз! – деді. Бұл он сегіз жасар Шоқанның күнделігі екен. Мен құныға оқып шықтым». (Кітапта: «Кәдімгі Сәбит Мұқанов. Естеліктер кітабы. – Алматы: Жазушы. 1984 – 392б.).
Осыған сабақтастыра өрбітер ойды қазақ театр өнерінің негізін қалаушылардың бірі, халық әртісі Қапан Бадыров жазып қалдырыпты: «Сәбит Мұқановтың драмалық шығармалары негізінде қойылған құнды спектакльдің бірі – «Шоқан Уәлиханов». Спектакльде жұртшылық сүйіп қарайтын, жақсы бейнеленген – Нұрмұқан Жантөрин ойнаған Шоқан рөлі. ...Біз актер Нұрмұқанның өнер жолында бағын ашқан рөл – осы Шоқан деп танимыз». (Кітапта: «С.Мұқанов туралы естеліктер». Астана, Елорда. 2001. – 480 б.).
«Жол таптым бар қазақтың жүрегіне» деп батыл байлам жасаған Сәбит Мұқанов шығармашылық жолының үлкен бір асуын Шоқан өмірінен көркем роман-тетралогия жазуға арнайды. «Аққан жұлдыз» деп аталған бұл роман-тетралогияның екі кітабы ғана жарық көріп (1967, 1970 ж.ж.), үшінші кітабын бастаған 1973 жылы жазушы ғұмыры тұйықталған еді.
Көрнекті ғалым, қазақ драматургиясының білгірі Рымғали Нұрғалиев: «Шоқан Уәлиханов» драмасынан кейін көптомдық романдар шоғырының алғашқы кітаптары дүниеге келді. Кітапханалар, архивтер, Шоқан болған қалалар, Шоқан басқан жолдарды Сәбит Мұқанов түгел көрді; шекарадан өтіп, Шығыс Түркістан, Қашқарға дейін барды. Ұйғыр халқының қалың ортасында болып келген соң, ойланып, толғанған, тақырыпты терең білуден, материалдың маңыздылығынан барып драматург бір объектіден өзектес екі шығарма – пьеса-дилогия тудырды. Сөйтіп, Шоқанның жас жігіт кезін көрсететін «Қашқар қызы» атты екі бөлімді тарихи драма дүниеге келді», деп жазған болатын (Р.Нұрғалиев. Арқау. Т.1. Алматы. 1991–190 б.).
Сәбит Мұқанов 1956 жылы Қытай Халық Республикасына саяхаттап барып, сол сапарынан «Алыптың адымдары» атты көлемді жолжазба кітабын жазып, 1959 жылы «Қазақ мемлекеттік баспасынан» шығарған болатын. Бұл кітапты жазудағы негізгі мақсатын ол: «...мен көп жылдардан бері Шоқан Уәлихановтың өмірі мен ісін зерттеп, осы тақырыпта роман жазуға жиналып жүрген адаммын. Бұрын «Қашқария» немесе «Шығыс Түркістан», қазір «Синьцзян» аталатын өлкеге Шоқан 1858 жылы барып, кейін ол жайлы көп еңбек жазған адам. Синьцзяндағы өмірін, ісін сипаттау үшін Шоқан көрген жерді көру менің көп жылдардан бергі арманым болатын», деп білдірген. 364-беттік бұл этнографиялық еңбекте мол мағлұмат, тың деректер көп. Қазақ елінің оқырмандары Таңжарықтың өлеңдерімен де алғаш рет осы еңбек арқылы танысқан болатын. Ұйғырлар туралы «Ерте кезде көшпелі өмір сүрген ол, Такламакан төңірегіне тоғызыншы ғасыр шамасында қоныстанып, содан бері отырықшы, егінші ел болып кеткен» десе, «Тянь-Шаньнің теріскей жақ бетіндегі халықтардың басым көпшілігі қазақ. Олардың алды Қытай өлкесіне Абылай заманында (он сегізінші ғасырдың орта тұсы) өткен сияқты. Содан бері әр кезде ауысқан қазақтың қазіргі саны жарты миллиондай деседі. Ұйғыр автономиялы ауданына (Шыңжаңға) қарайтын қазақтар әкімшілік жағынан үшке бөлінеді: Алтай – орталығы Сары Сүмбі қаласы, рулық жағынан басым көпшілігі керейлер; Тарбағатай – орталығы Шәуешек, рулық жағынан көпшілігі наймандар; Іле – орталығы Құлжа, рулық жағынан басым көпшілігі үйсіндер. Шыңжаңда халқының көптігі жағынан үшінші орында моңғолдар тұрады екен...».
Ғажайып тұлға Шоқан Уәлиханов өмірі мен шығармашылығын зерттеп, зерделеуде қазақтың екі академигі – Әлкей Марғұлан мен Сәбит Мұқановтың сіңірген еңбегі өлшеусіз. 1961 жылы Қазақ КСР Ғылым академиясы Ш.Уәлихановтың бес томдық шығармалар жинағын шығарды. Оның жауапты редакторы Әлкей Марғұлан еді. С.Мұқанов редакциялық алқаның құрамында болған. Әлекең Сәбеңе бес томдықты сыйға тартып, І-томына мынадай қолтаңба қалдырыпты: «Қадірлі Сәбитке! Теңізге шомылғандай сүйсініп оқуға! Әлкей Марғұлан. 25 июль 1961 жыл». Шоқанның азғантай ғана ғұмырында 200 баспа табақ ғылыми жұмыстар жазып қалдыруы таңғаларлық жайт қой, шынында!
Қазақстанның халық жазушысы, ақын Мұзафар Әлімбаев шығарманың жазылу тарихына қатысы бар мынадай бір дерек келтіріпті: «... Министрлер Советінің 2-ші демалыс үйі. Сәбең мені өзінің нөмеріне шақырды. – Ал мен саған бір қызықтарды көрсетейін. Мынау 1928 жылғы дәптер, мынау 1925 жылғы. Мынау 1936 жылғы... 1940 жылғы... Ұсақ әріптермен жазылған. Араб алфавитімен... – Сен білесің бе: Мен Шоқанға байланысты материалдарды жинағаныма биыл елу үшінші жыл. Мен ең алғаш ғалымның інісі мылқау Мақының суреттерін бір үйден көрдім. Жинауды содан бастадым, – деді Сәбең» («Кәдімгі Сәбит Мұқанов». 117-б.).
«Сәбеңнің көркемдік тәжірибесіне дұрыстап назар аударсақ, – дейді көрнекті сәкентанушы, сәбиттанушы ғалым, профессор Тұрсынбек Кәкішев, – әсіресе, тарихта болған қайраткерлер жөнінде жылдар бойы ізденіп, толғанып барып шығарма жазуға отырғанын көреміз. Оған осы Шоқан тарауы мықты дәлел. Әуелі мақала, онан кейін пьеса, ірі дүниеге кірісер алдында монографиялық зерттеу жасап алып, роман жазуға кіріскен. Әрине, өкініштісі, «Аққан жұлдыздың» аяқталмай қалғаны, әйтпесе, қазақ тарихының ең бір шұрайлы кезеңінің көркем шежіресі жасалар еді» (Кәкішев Т., Ахмет К. «Сәбит Мұқанов». Әдеби-ғылыми ғұмырнама. Алматы. Арда, 2005). Сондай-ақ сәбиттанушы ғалым, профессор Құлбек Ергөбектің: «Аяқталмай қалған «Аққан жұлдыз» еркін романы және аяқталмай қалған «Қазақ қауымы» тарихи-этнографиялық кітабы – бұл екеуі іштей сабақтас туындылар. Бірін-бірі толықтыратын, бірін-бірі ашатын бұл екі еңбек өмір бойы халық атынан сөйлеп келген жазушының шын мәнінде халықтық ойға, ұлттық мұратқа оралуы еді» дегенінің жөні бөлек (Қ.Ергөбек, Сәбит Мұқанов. Оқу құралы. – Алматы, Санат, 2000 ). Шоқан өміріне терең үңілген сайын Сәбит Мұқанов оның қысқа ғұмырдағы атқарған қыруар еңбегімен қоса, қол-аяғын жаздырмаған «темір кісенді» де (Ресейдің империялық саясатын) аңғарады. Өзіне-өзі үңіледі. Ұлт тағдырын ойлайды. Тұйыққа тіреледі. Бәлкім «Аққан жұлдыздың» екі кітабын тәмамдағаннан кейін оны тоқтата тұрып, тың серпіліспен «Қазақ қауымын» жазуында әлгіндей күрмеуі көп қиын түйінді шешуге деген ұмтылыс жатқан болар...
Өзімізге «Шоқан туралы кейінгі кезде іргелі де күрделі қандай еңбек жазылды?» – деген сауал қойсақ, қолымыздағы белгілі жазушы-журналшы Жарылқап Бейсенбайұлының «Шоқан» атты тарихи-ғұмырнамалық деректі хикаятын атап айтар едік. 2009 жылы «Қазақстан» баспасынан шыққан бұл кітабында Ж.Бейсенбайұлы Шоқанның өмірі мен оның заманына қатысты бұрын беймәлім болып келген көптеген тұстарға жаңаша барлау жасайды, тың түйін, бағалы тұжырымдары бар. «Ғибратты ғұмыр» сериясымен шыққан бұл кітап ұзақ жылдардағы ізденістің жемісі, өте салмақты дүние. Дереккөз әдебиеттер қатарында С.Мұқановтың еңбектері де аталған.
Шоқанның бәкісіне қайта оралайық. «Шоқанның бәкісі дегенде, көп адамның көз алдына Шоқан мен Федор Михайлович Достоевскийдің қатар отырып түскен фотосуретіндегі Шоқанның қолындағы кішкентай кездік елестер. Жоқ, бұл бәкі – ол кездік емес... (С.Мұқановтың жеке мұрағатында Ф.М.Достоевский мен Ш.Уәлихановтың бұл фотосуретінің бір данасы сақталған, дәлірек айтқанда, фотосуреттің көшірмесі. Оның сыртында: «Ф.М.Достоевский и Чокан Валиханов (1858 г., г.Семипалатинск). Из ІV-го тома собр. сочинении Достоевского. Книга находится в библиотеке Союза писателей Казахстана. Г.Мукамедханов. 1941 г. Январь-февраль. г.Алма–Ата» – деп жазған Қайым (Ғабдулқайым) Мұхамедхановтың қолтаңбасы бар).
Өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдары болса керек, музейде Уәлихановтар әулетінің кейінгі ұрпағы, Қазақстанның еңбек сіңірген архитекторы, Алматыдағы Шоқан ескерткішінің, қазіргі Елтаңбамыздың, Тәуелсіздік монументінің, т. б. авторы Шот-Аман Уәлихановпен кездесу кеші өтіп жатты. Шот-Аман ағамыздың бір шап-шағын қолсандық ұстап келгенін байқағанбыз. Әңгіме үстінде әлгі қолсандықты жұртқа көрсетіп, ашып, мән-жайын түсіндірді. Бұл Шоқанның суретші інісі Мақы (Әбділмақыжан. 1844-1916) жасаған қолсандық екен. Оның өрнектелуі, әшекейленуі, озық қолөнер туындысы екендігі қарапайым көрушіге де әсер қалдырарлықтай. «Ал мұның тағы бір ерекшелігі – қос түбі бар. Яғни астыңғы түбі мен жасырын жасалған үстіңгі түбі арасында Шоқанның талай қожазбасы жасырулы жатады екен» – деді Шот-Аман Уәлиханов. Жұртшылық қызыға қарап көріп, біреулер: «Мына көненің көзін музейге тапсырмайсыз ба?» – деп қалды. Шот-Аман ағамыз: «Кейінірек тапсыратын шығармын. Әзірге өзімде сақталады, – деді де сөзін жалғады, – мен Сәбит атамызға Шоқанның бәкісін сыйлағанмын. Музей экспозициясында тұрғанын көрдім. Рахмет! «Оны неге сыйладың?» – дейсіздер ғой. Шоқанды зерттеп, насихаттап, ұрпақ жадында жаңғыртуда Сәбеңнің сіңірген еңбегін айтып жеткізу қиын. Сондықтан Шоқанның көзіндей болып, осынау ақ сапты кішкене бәкі Сәбеңнің кітаптарының жанында тұруға әбден лайық деп санадым».
Бұл өте орынды шешім болған екен деп ой түйгенбіз.
Шоқан шыққан шың тым биік еді ғой. Туған халқы оны әрдайым тек биіктен ғана көріп, бағалай берсін!
Әділғазы ҚАЙЫРБЕКОВ,
филология ғылымдарының
кандидаты, Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты,
Алматы қаласындағы музейлер бірлестігіне қарасты С.Мұқанов пен Ғ.Мүсіреповтің әдеби-мемориалдық музей кешенінің жетекшісі
