Соңғы 1-2 жылдың көлемінде елімізде интернет саласындағы қылмыстар екі есеге артқан. Мамандар интернет арқылы жасалатын алаяқтықтың артуына онлайн жасалатын қызметтердің дамуы да түрткі болып отыр дейді. Онлайн алаяқтардың арбауына түскен азаматтар өткен жылы 67 млн теңге қаржысынан айырылып қалған.
Ресми деректерге сәйкес, елімізде соңғы бір жылда киберқылмыс жасаған 450 адам жауапкершілікке тартылған. Алайда интернет арқылы алданып жатқан азаматтардың саны күн сайын артпаса, азаймай отыр. Оның үстіне, соңғы кезде өзге мемлекетте отырып-ақ еліміздегі қарапайым тұтынушыларды құрықтарына түсіріп жүргендер көбейген. ІІМ-нің мәлімдеуінше, биылдың өзінде Ресей, Беларусь, Украина елдерінде жүрген алаяқтардың Қазақстан азаматтарын алдаған 3 мыңға жуық фактісі тіркелген.
Осыған орай, Ішкі істер министрлігі еліміздегі Киберқылмыспен күрес орталығының жұмысын күшейтіп, тек осы қылмыстарды ашуға мамандандырылған арнайы топтарды құруды қолға алған. Сондай-ақ министрлік интернет алаяқтықпен бірлесе күрес жүргізу үшін шет мемлекеттермен қарым-қатынас орнатып, бұл бағытта тығыз жұмыс істеуге ерекше мән беріп отыр. Қазіргі таңда ІІМ Ұлттық банк және екінші деңгейлі банктермен тығыз қарым-қатынас орнатып, азаматтардың жеке мүлкін қорғау үшін нақты сақтық шараларын іске қосқан.
Киберқылмысқа қарсы күресу үшін Алматы академиясында мамандар даярлау да осындай уақыт талабынан туындап отырған шешім. Анығын айтқанда, мұндай шешім өткен жылы қабылданған болатын. Алайда түрлі хакерлермен қалай күресуге үйренуді полиция қызметкерлері биыл бастады. Енді олар тек ғана қоғамдық тәртіптің күзетшілері емес, ІТ маманы, бағдарламашы да болады.
«Соңғы кездері интернет, ұялы телефон, WhatsApp арқылы жасалатын алаяқтардың көбейіп кеткені белгілі. Қылмыс әлемі енді онлайн режімде жұртты алдауға кірісті. Қашықта отырып қарапайым жұртты қан қақсататын мұндай қылмыстар күн сайын түрленіп, тәсілі өзгеріп, саны артып барады. Сондықтан да технология күн сайын өзгеріп жатқан қазіргі заманда киберқылмыспен күресу өте маңызды болып отыр», дейді Алматы академиясы бастығының орынбасары Жанат Ділбарханова. Академия өкілінің мәлімдеуінше, киберқылмыспен күрес мамандығына осы саладан тәжірибесі бар кадрлар тартылады. Оларды даярлауға басқа да ұйымдар мен мекемелер қатысуда.
Қазіргі таңда киберқылмыстың Қазақстанды ғана емес, бүкіл дүниежүзін алаңдатып отырғаны белгілі. Елімізде де кибершабуылдардан сақтану шаралары ұдайы жүргізіліп келеді. Тұңғыш Президентіміз – Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік» Жолдауында киберқылмысқа қарсы күресті күшейту туралы шараларды қабылдауды міндеттеген болатын. Осыған орай, стратегиялық құжатта алға қойылған міндеттерді іске асыру мақсатында Киберқауіпсіздік тұжырымдамасы (Қазақстанның киберқалқаны) қабылданды. Аталған тұжырымдамада «Ақпараттық қауіпсіздік қауіп-қатері – әбден болуы мүмкін оқиға, процесс немесе құбылыс, ол ақпаратқа немесе ақпараттық жүйенің немесе ресурстың компоненттеріне әсер ету арқылы иеленушілер мен пайдаланушылардың мүд-
делеріне тікелей немесе жанама зиян келтіруге әкеліп соқтыруы мүмкін», деп атап көрсетілген.
Ұлттық қауіпсіздік комитеті әзірлеген «Киберқалқан» жүйесі тек мемлекеттік жүйені бақылауға алады. Сондықтан кәсіпкерлер мен банктер, ұлттық компаниялар кибершабуылдан өздері қорғануларына тура келеді. Хакерлердің жиі қолданатын тәсілі – компьютерге шабуыл жасау. Кибершабуылшылар компьютердегі ақпаратқа бағдарламалық-ақпараттық құралдарды қолдана отырып қол жеткізе алады екен. Сондықтан кәсіпкерлер, банктер, компаниялар және жеке адамдар өз компьютерлерін өздері қорғаулары қажет. Кибершабуыл Қазақстанда да жылдан-жылға жиілеп барады. Оның дәлелі – соңғы кезде киберқылмысқа қатысты арыз-шағымдардың күрт көбейіп кеткені.
Ең қауіптісі – қазір хакерлер жеке адамдардың деректеріне ғана емес, компаниялар мен ресми органдардың сайттарын бұзып кіре бастады. Бұл дегеніміз – мемлекеттің қауіпсіздігіне төнген қауіп.
Ірі компаниялар мен жеке кәсіпорындардың, банктердің есепшотына бұзып кіруді айтпағанда, әлеуметтік желіде хакерлердің қарапайым адамдардың жеке телефондарына шабуыл жасайтынын жиі ести бастадық. Соның бір мысалы – фейсбук парақшасын пайдаланушылардың бірі Сәуле атты келіншек өз парақшасында күйеуінің ұялы телефонын белгісіз біреу бұзып кіріп, ватсап арқылы телефон иесінің атынан арзан жанармай ұсынып, сол желіде отырғандардан алдын-ала төлем жасау қажеттігін түсіндіріп, ақша жинай бастағанын жариялағанда, «өзімнен басқа ешкімнің мүлкі емес» деп күнделікті жанқалтамыздан түспейтін телефонымызға күдікпен қарай бастадық. Тіптен қазір бір-бірінен өш алу үшін өштескен адамының атынан жалған аккаунт ашып, небір сұрқиялық әрекеттер жасап жүргендер де бар.
Бүгінгідей жаһандық бәсекелестік жағдайында еліміздің тұрақты дамуын қамтамасыз ететін факторлардың бірі – киберқауіпсіздік десек, қылмыстың осы түрін ашумен айналысатын мамандар даярлаудың маңызы айтпаса да түсінікті. Ақпараттық жағынан да, экономикалық даму жағынан да бізден озық елдерде киберқылмыс ертерек пайда болғандықтан, оларда киберқауіпсіздік шаралары да, киберқылмыстарды ашумен және тергеумен айналысатын мамандар даярлау да ерте қолға алынды. Қазақстанда дәл қазір мұндай қылмысқа қарсы дер кезінде ден қойып, қарсы тұру жоғары деңгейде дамымаған. Оған киберқылмысқа қатысты тіркелген арыз-шағымдардың ашылғанынан ашылмай қалғанының басым екені дәлел.
«Киберқылмыстарды ашудағы негізгі проблема – интернет алаяқтардың басқа елдің аумағында отыратыны және қармағына түскен адамдардан ақша аударып алған соң, интернет желісіндегі мекенжайларын дереу өшіріп тастайтыны. Ал интернет арқылы жасалатын алаяқтықтың көбеюіне адамдардың өздері «көмектесуде». Алаяқтарға құпия сөздері мен банктік карточкаларындағы деректерді өздері беріп, киберқылмыстың құрығына өздерінің қалай ілінгенін байқамай қалады. Сондықтан тұрғындар арасында алаяқтық тәсілдеріне қалай қарсы тұруды кеңінен насихаттау керек», дейді Алматы облысы Полиция департаменті Криминалдық полиция басқармасының басшысы Асхат Данияр.
Ішкі істер органдарында киберқылмыстарды ашумен және тергеумен айналысатын мамандар даярлау ісі, олардың кәсіби шеберлігі қандай деңгейде деген сұраққа бір сөзбен жауап беру қиын. Ең алдымен, қазір Ішкі істер министрлігіне қарасты оқу орындарын реформалау нәтижесінде қиын түйіннің күрмеуі шешіліп келеді. Бүгінгі күннің сұранысы бейімді білім беру ортасын және оқытудың әртүрлі деңгейлік жүйесін қалыптастыруды талап ететіні сөзсіз.
Бүгінде ІІМ-нің ведомствалық білім беретін мекемелер жүйесі білім алушылардың инновациялық тәсілдер негізінде өзін өзі таныту мен өзінің қабілетін өзі анықтауға жағдай тудыру бағытында жұмыс істеуде. Яғни оқу процесіне жаңа ақпараттық технологияларды енгізу, соның ішінде қосымша білім беру арқылы біліктілікті арттыру жолға қойылуда. Ішкі істер министрлігінің қосымша білім беру жүйесінде кадрлардың біліктілігін арттыру мен қайта даярлау ішкі істер органдарында кәсіби қызметпен айналысатын кадрлардың негізгі білімнен кейін қосымша білім алуларына, кәсіби шеберліктерін шыңдауларына қолайлы мүмкіндіктер тудырып отыр. Қазіргі жаңа заңнамалардың талаптарына сай жұмыс істеу бүгінгі мамандардан тек Қазақстанның емес, шетелдердің де қылмысқа қарсы күрестегі озық тәжірибелерін зерттеуді талап етуде. Бұл бағытта оқу орындарында атқарылып жатқан жұмыстар көп. Атап айтқанда, қосымша кәсіби білім беретін мамандандырылған бөлімшелер құрылуда. Соның бірі ІІМ-нің Алматы академиясында осыдан он бес жыл бұрын құрылған Есірткі бизнесіне қарсы күрес жөніндегі ведомствоаралық оқу орталығы және Лаңкестікке қарсы мамандар даярлайтын орталықпен қатар, 2020 жылдың 1 қаңтарынан бастап академияның кадрлар біліктілігін арттыру және қайта даярлау факультетінің жанынан Киберқылмысқа қарсы іс-қимыл жөніндегі мамандарды даярлау орталығы ашылған болатын.
«Аталған орталық ішкі істер органдары және басқа да мемлекеттік органдар үшін білікті кадрлар даярлау мақсатында киберқылмыстарды ашумен және анықтаумен айналысатын мамандардың біліктілігін арттырумен шұғылданады. Жедел қызмет саласының мамандарына қажетті біліктілікті арттыру бүгінде ішкі істер органдарына аса қажет. Білім беру жүйесін құрған кезде шетелдердің киберқылмысқа қарсы күрес және осы сала мамандарын даярлау тәжірибесін зерттедік. Орталық құрылған күннен бастап түрлі халықаралық ұйымдармен, шет мемлекеттердің елшіліктерімен және өзіміздің жетекші жоғарғы оқу орындарымен тығыз қарым-қатынас орнатып, республикалық және халықаралық деңгейде семинар, вебинар және дөңгелек үстел өткізумен қатар, ғылыми тәжірибелер де жасауда», дейді академия бастығының орынбасары Жанат Ділбарханова.
Ол еліміздегі киберқылмысқа қатысты криминалдық ахуалдың қазіргі үрдісі және онымен күресу үшін ішкі істер органдарының қызметкерлері жоғары технологияларды, оның ішінде қылмыстық мақсатқа қолданылатын технологияны жақсы меңгерулері керек екенін атап өтті. Қылмыстық мақсатта қолданылатын технологияларды жақсы меңгеру киберқылмыстың алдын алуға және орын алған қылмыстарды ашуға кепілдік береді.
Киберқылмысқа қарсы іс-қимыл жөніндегі орталықта жыл басынан бері қашықтан оқыту бойынша біліктілікті арттырудың 9 курсы өткізіліп, 200-ден астам маман біліктілігін арттырған. Соның ішінде «Жаңа техникалық құралдар мен сандық технологиялар мүмкіндіктерін пайдалана отырып жасалатын сыбайлас жемқорлық қылмыстарының алдын алу, анықтау және ашу», «Ақпараттық технология аясындағы құқық бұзушылықтарды анықтау мен ашу», «Балалар порнографиясын интернет желісінде таратуға қарсы әрекет», «Авторлық және сабақтас құқықтарды бұзуды анықтау және ашу», «Тергеу әрекеттері және жедел іздестіру шарасын техникалық және криминалистік жағынан қамтамасыз ету» тақырыптары қамтылған.
Ішкі істер министрлігінің кеңейтілген алқа мәжілісінде Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев ішкі істер органдарының қызметкерлеріне озық техникаларды пайдалана отырып, жүйелі әрі ойланып жұмыс істеу керек екенін, өйткені қылмыскерлер де осындай озық техниканы пайдаланатындығын ескертті. Сондай-ақ Президент электронды қылмыстық істерді тергеуді жаңа деңгейге көтеруді тапсырған болатын.
Ақпарат қауіпсіздігі – тек бір елдің ғана емес, тұтастай адамзаттың алаңдаушылығын тудырып отырған мәселе. Өйткені қазір жетілген компьютерлік қылмыс әлемдік деңгейге шығып отыр. Мұндай жаһандық қылмыстармен күрес тек барлық елдің құқық қорғау органдары бірлесе іс-әрекет еткенде ғана нәтижелі болмақ.
