Аудандық маңызы бар қалалардың, ауылдардың, кенттердің, ауылдық округтердің әкімдерін сайлауды әзірлеу мен өткізу жөніндегі негізгі іс-шаралардың үлгі күнтізбелік жоспарын бекіту туралы күн тәртібіндегі бірінші мәселе бойынша Орталық сайлау комиссиясының мүшесі Ерлан Дауылбаев баяндады. Ол ауыл әкімдерінің сайлауын өткізу кезіндегі барлық деңгейдегі сайлау комиссияларының өкілеттіктері туралы егжей-тегжейлі мәлімет берді. Сонымен қатар әкімдер сайлауы кезінде Орталық сайлау комиссиясы өз өкілеттіктері шеңберінде аумақтық сайлау комиссияларына әдіснамалық көмек көрсететінін, сайлау құжаттарының нысандарын белгілейтінін және сайлау іс-шараларын қаржыландыруды қамтамасыз ететінін атап өтті. Ауыл әкімдерінің тікелей сайлауын дайындау және өткізу – аудандар мен қалалардың аумақтық сайлау комиссияларының ерекше құзыреті.
– «Сайлау туралы» Конституциялық заңның 113-1-бабына сәйкес, сайлау тағайындау үшін мыналар негіз болып табылады. Бірінші – аудандық маңызы бар қала, ауыл, кент, округ әкімінің заңмен белгіленген өкілеттілік мерзімінің аяқталуы. Екінші – аудандық маңызы бар қала, ауыл, кент, округ әкімі өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтату немесе заңда белгіленген жағдайларда тиісті әкімшілік аумақтық бірлікті қайта ұйымдастыру. «Сайлау туралы» Конституциялық заңға сәйкес сайлауды аумақтық сайлау комиссиялары кемінде 40 күн бұрын тағайындайды және жұмыс істеп отырған әкімнің өкілеттік мерзімі аяқталғанға дейін кемінде 10 күн бұрын өткізеді, – деді Е.Дауылбаев.
Оның айтуынша, әкімнің өкілеттілігі мерзімінен бұрын тоқтатылған жағдайда сайлау тағайындалған күннен бастап 1 ай ішінде тағайындалады және 1 ай мерзімде өткізіледі. Яғни науқан ұзақтығы – 1 ай, ұсыну үшін – 2 апта, тіркеу кезеңі 10 күн бұрын аяқталады. Сайлау күні туралы хабар жергілікті бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланады.
– Кандидаттарды ұсыну сайлау тағайындалған күннен кейінгі күні басталады және сайлау өткізілетін уақытқа 15 күн қалғанда жергілікті уақытпен сағат 18.00-де аяқталады. Егер ұсыну мерзімі аяқталатын күнге дейін ауылдық маңызы бар қала, ауыл, кент, ауыл округіне екеуден кем кандидат ұсынылса, онда аудандық сайлау комиссиясы кандидаттарды ұсынуды
5 күннен аспайтын мерзімге ұзартады. Кандидаттарды ұсынудың бірнеше тәсілі бар. Бірінші, саяси партиялар өз мүшелерінің арасынан ұсынады. Бұл ретте саяси партия бір сайлау округінде бір ғана кандидат ұсынуға құқылы. Екінші, дауыс беруге құқығы бар тиісті округ сайлаушыларының жалпы санының кемінде 1 пайызының қолын жинауды қамтамасыз ете отырып, өзін-өзі ұсыну арқылы жүзеге асырады. Үшінші, егер ұсыну аяқталатын күнге екеуден кем кандидат ұсынылса, аудан әкімі ұсынады. Бұл ретте ұсынылған кандидаттар болмаған не ұсыну мерзімі аяқталатын күні 1 кандидат ұсынылған жағдайда аудан әкімі жергілікті қоғамдастық жиналысының келісімі бойынша тиісінше екі не бір кандидатты ұсынуға құқылы, – деді Е.Дауылбаев.
Оның айтуынша, кандидаттарға қойылатын бірнеше талап бар екен. Яғни кандидат ауылдық маңызы бар қала, ауыл, кент, ауыл округі әкімі болып сайлану үшін Қазақстан азаматы «Сайлау туралы» Конституциялық заңда, «Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы» Заңының 36-бабында және мемлекеттік қызмет саласындағы заңнамада көзделген мынадай талаптарға сәйкес келуге тиіс.
– Бірінші, кандидаттың 25 жасқа толғандығы. Екінші, заңда белгіленген тәртіппен танылған іс-әрекетке қабілеттілігі, соттылығының болмауы және сыбайлас жемқорлық қылмыс, сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық жасауының болмауы. Үшінші, мемлекеттік қызмет саласындағы заңнаманың талаптарына сәйкестігін тиісті аудандық сайлау комиссиясы ұсынған құжаттар негізінде мемлекеттік қызмет істері жөніндегі уәкілетті орган анықтайды, – деді Е.Дауылбаев.
Бұдан бөлек, Е.Дауылбаев ауыл әкіміне кандидаттың сәйкестігін анықтау жұмысы қалай жүргізілетінін де баяндады. Оның айтуынша, аумақтық сайлау комиссиясы кандидат ұсынылғаннан кейін оның заңнамада қойылатын талаптарға сәйкестігін анықтау процесіне дереу кіріседі.
– Бұл үшін азаматтығын анықтау мақсатында ішкі істер органдарына, заңда белгіленген тәртіппен өтелмеген немесе алынбаған соттылығын, заңда белгіленген тәртіппен танылған сыбайлас жемқорлық қылмысының, сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылығының болмауын прокуратура органдарынан, кандидаттардың мемлекеттік қызмет туралы заңның талаптарына сәйкес және осы лауазымға қойылатын біліктілік талаптарына сәйкестігін белгілеу тұрғысынан Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі өңірлік департаменттерге тиісті сұраулар жіберіледі. Жұмысқа тартылған жоғарыда аталған мемлекеттік органдар жедел тәртіппен деректердің тиісті деңгейде тексерілуін және нәтижелерінің аумақтық комиссияларға дереу ұсынылуын қамтамасыз етулері қажет, – деді Е.Дауылбаев.
Оның айтуынша, аудандық маңызы бар қала, ауыл, кент, ауылдық округ әкіміне кандидат өзін-өзі ұсынған жағдайда, дауыс беруге құқығы бар тиісті сайлау округі сайлаушыларының жалпы санының кемінде 1 пайыз дауысының қолдауына ие болуы тиіс. Сайлаушыларды қолдау олардың қолдарын жинаумен куәландырылады.
– Кандидаттарды қолдап қол жинауды сенім білдірген адамдар ұйымдастырады және ол үшін кандидат осы Конституциялық заңда, «Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы» Заңның 36-бабында, мемлекеттік қызмет саласындағы заңнамада көзделген талаптарға сәйкестігі тексерілгеннен кейін 3 күннен кешіктірілмей тиісінше аудандық сайлау комиссиясы беретін қол қою парақтарымен рәсімделеді. Толтырылған қол қою парақтары тиісінше аудандық сайлау комиссиясына тапсырылады. Ол 3 күн мерзімде ішкі істер қызметкерлерін тарта отырып, жиналған қолдардың растығын тексереді және тиісті хаттаманы рәсімдейді. Қолдардың растығын тексеру Конституциялық заңға сәйкес аудандық маңызы бар қала, ауыл, кент, ауылдық округ әкіміне кандидатқа қажетті анық қолдар анықталғанға дейін жүргізіледі, – деді Е.Дауылбаев.
Оның айтуынша, кандидат тіркелу үшін саяси партиялар ұсынған кезде азаматтың кандидат болуға келісімі, өмірбаяндық деректері, кандидат пен жұбайының активтері мен міндеттемелері туралы декларацияны тапсырғаны туралы мемлекеттік кіріс органының анықтамасы, Қазақстанның мемлекеттік қызметіне кіретін азаматты арнайы тексеру үшін қажетті құжаттарды, саяси партияның сайлау жарнасын енгізгендігін куәландыратын құжат, кандидаттың саяси партияға мүшелігін растайтын құжат ұсынуы қажет.
– Ал өзін-өзі ұсынған адам кандидат болып дауысқа түсу туралы өтінішін, өмірбаяндық деректерін, кандидат пен жұбайының активтері мен міндеттемелері туралы декларацияны тапсырғаны туралы мемлекеттік кіріс органының анықтамасын, Қазақстанның мемлекеттік қызметіне кіретін азаматты арнайы тексеру үшін қажетті құжаттарды, сайлау жарнасын енгізгені туралы құжатты ұсынуы тиіс. Сонымен қатар сайлау округі сайлаушыларының жалпы санының кемінде 1 пайыз дауысының қолдауына ие болғандығын растайтын аумақтық сайлау комиссиясының анықтамасын да ұсынуы керек. Ал аудан әкімі кандидатты ұсынған кезде жоғарыда аталған құжаттармен қатар, арнаулы ұсынысы қоса берілуі тиіс. Кандидаттарды тіркеу барлық қажетті құжаттарды алғаннан кейін басталады және сайлау күнінен 10 күн бұрын жергілікті уақытпен сағат 18.00-де аяқталады, –деді Е.Дауылбаев.
Осымен еліміздің даму тарихындағы тағы бір айтулы белес болатын демократиялық өзгеріс басталғалы тұр. Тәуелсіздіктің 30 жылдығымен тұспа-тұс келіп отырған ауқымды саяси реформа халықтың жан-жақты қолдауына ие болып, қоғамдық өмірде соны серпіліс туғызып отырғаны анық.
