Қазақ театр режиссурасы дегенде, алғашқы бастауындағы Ж.Шанин, кәсіби оқуды Мәскеуде тәмамдаған А.Тоқпанов, Ә.Мәмбетов; Ташкентте оқыған Б.Омаров, сондай-ақ М.Қосыбаев, М.Қамбаровтар; содан кейінгі кезекте режиссура мамандығының әліпбиін «өз үй – өлең төсегі» Құрманғазы атындағы консерваторияның театр факультетінің режиссура бөлімінде меңгерген жастардың есімдері аталады. Солардың бірі – ұлттық режиссураға сонау 60-жылдардың орта тұсында дүркіреп келген талантты буынның көрнекті өкілі Есмұхан Обаев.
Бүгінде сексеннің сеңгіріне шығып отырған Е.Обаев – қазақ театр өнерінің көшін бастаған, керегесін кеңейтіп, игі дәстүрлерін жалғастырып отырған ірі тұлға. Оның буыны сахнаға келген уақыт – қазақ театрында актерлік өнердің аса басымдық алып тұрған кезі еді. Ә.Мәмбетовтің ізін ала келген қуатты буын, атап айтқанда, Ж.Омаров, Қ.Жетпісбаев, В.Пұсырманов, М.Байсеркенов, Р.Сейтметов, Х.Әмір-Темір, Е.Обаевтар – режиссураның жетекші орынға шығуына өз тарапынан үлкен үлес қосты. Театр тұрмысшылдық элементтерден арылып, сахна шарттылығында адамның адами болмысы психологиялық табиғи ойын өрнегінде айқын көріне бастады. Бұл буынның бір ерекшелігі – ұлттық негізі, ұлттық рухының қуаттылығы, өздеріне деген сенімділігі болды. Шыны керек, бұл мықтылық, енді бір орайлардан алғанда, жалпы кеңестік сахна өнері аясында заңдылықтай көрінген кедергілерге де ұшыратты...
Тырнақалды спектакльдерін Қарағанды театрында қойып «сахнаның дәмін алған» жас режиссер Е.Обаев алғашқы үлкен сыннан қара шаңырақ М.Әуезов театрында З.Ақышевтің «Жаяу Мұса» және Т.Ахтановтың «Боран» пьесалары бойынша қойған спектакльдерімен сәтті өтті. Негізгі идея басты кейіпкерлер: атақты әнші-композитор Жаяу Мұса және тағдыры соқтықпалы-соқпақты замандасы Қоспан арқылы пайымдалатын бұл қойылымдар жас режиссердің алдағы шығармашылық, көркемдік-эстетикалық ізденістерінің сұлбасын айқындады. Содан бергі жарты ғасырдан аса уақыт ішінде үлкен өнер мектебінен өткен режиссер Е.Обаевтың өзіндік мектебі қалыптасты.
– Есмұхан Обаев – қоғамдық-әлеуметтік үні өткір, адами-имани мәселелерді қозғау деңгейі жоғары; өз арманына және өнердің, адамды жасампаздыққа бастайтын құдіретіне сенімді, өз жолына сенімді романтик – саналы өмірінде, атақты италиялық Дж.Стрелердің формуласы бойынша қисындағанда, «Адамдар үшін театр» жасап келе жатқан режиссер. Ал күрделі уақыт тынысына сергектік және күрделі қоғамдық мәселелерді адамдар тағдыры арқылы сөз ету және адамгершілік-имандылық мәселесі әманда алғашқы планда тұруы – тұлға режиссер Е.Обаевтың ғана емес, кеңірек аядан алғанда, жоғарыда атап өткеніміздей, театрға атақты Мәмбетовтің өкшесін баса келген үркер топтың да шығармашылық ерекшелігі деу керек.
– Е.Обаев театры гуманизм, ізгілік идеясына қызмет етеді – адамның жан дүниесін зерттеуге, сол арқылы өмірді, уақытты, қоғамды, ондағы даму үдерістерін зерттеуге бастайды.
– Режиссерлердің бірнеше типі болатыны белгілі. Е.Обаев сахнаның көркемдік құралдарын жаңа, бұрынғы деп жіктеп жатпайтын, өзінің бүкіл ой-идеясын, арман-қиялын, қойылымдық мұратын актер ойыны арқылы зерделететін режиссер. «Мен режиссерлік әлем-жәлемнен гөрі актердің жан-дүниесіне үңіліп жұмыс істегенді жақсы көремін. Маған актердің ішкі сезімін ашу, логикалық болмысын зерттеу қызығырақ, – дейді өзі. – Себебі бүгінгі зиялы көрерменге зиялы актер керек. Сахнада актердің жан дүниесіндегі азаматтығымен қатар бүгінгі күннің көтерілер мәселесі салтанат құруы тиіс».
– Е.Обаев ұлттық классикалық драматургия мен әдебиеттің (М.Әуезов, Б.Майлин, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Т.Ахтанов, Қ.Мұхамеджанов, Ә.Әлімжанов, т.б) шоқтықты туындыларын көп сахналаған суреткер. Сахнада ұлттық рухымыз танылуы, салт-дәстүріміз өз бояуымен сақталуы тиіс деп білетін, «ұлттық рухымызды әдейілеп көмескілейтін режиссерлермен келісе алмаймын» дейтін режиссердің қойылымдары ұлттың жаңғыруы, рухани өсуі, өз-өзін тани түсуіне әсер етеді.
– Режиссер қазіргі қазақ драматургтарының барлығының дерлік (Ә.Тарази, С.Жүнісов, М.Сәрсеке, Д.Исабеков, Т.Әбдіков, Т.Нұрмағамбетов, Р.Сейсенбаев, Б.Мұқай, Н.Оразалин, И.Сапарбай, т.б.) пьесаларын алғашқы болып қойды. Және де сахналап отырған авторына, оның шығармасына ғана тән әуен, сарынды дәл табатындықтан да жанрдың өсуіне елеулі үлес қосты.
– Е.Обаев – қазақтың философиясы, жаны – әні мен музыкасын терең ұғынатын суреткер, бұл оның спектакльдерінен айқын көрінеді және қолтаңба ерекшеліктерінің бірі.
– Драма, комедия, трагедиялық қойылымдар шебері Е.Обаев – ірі полотнолардың режиссері. Бұл оның әлем және ұлттық драматургия бойынша республиканың көптеген драма, музыкалық драма театрларындағы, бауырлас республикалар сахнасындағы «Манастың ұлы – Семетей» сияқты үлкен қойылымдарымен қатар опералық сахнада «Абай», сондай-ақ «Қамар сұлу», «Қалқаман-Мамыр», т.б. қойылымдарынан да айқын көрінеді. «Қалқаман-Мамыр» жалпы ұлттық театр тарихындағы мүлдем өзгеше туынды. Онда опера мен балет үйлесімі әдемі табылған.
– Е.Обаев спектакльдерінің кеңістігі кең, эпикалық тынысты, ұлттық болмысы терең болып келеді. Бұл тұста ол Шанин, Тоқпанов, Мәмбетовтер дәстүрлерін өз жолымен көркем жалғастырушы. Демек біз көп айтып, көп іздейтін Алаш қайраткерлері идеяларының сахнадағы заманауи көрінісі. Көрнекті режиссер қай қойылымын алсаңыз да кесек турайды – қоғамның, адамдар жанындағы өзгерістердің түп себебіне үңілуге, адамды, қоғамды өзін-өзі тани түсуге бастайды... Ал тап қазіргі таңда қоғамның өзін-өзі тануына барынша қызмет ету – қазақ театрының асқаралы міндеттерінің бірі.
Көрнекті режиссер мәдениет, өнер қайраткері ретінде көп жұмыс атқарып келеді. Ол жиырма жылдай (1972-1992) Абай атындағы Семей облыстық театрын басқарды. Одан кейін Т.Жүргенов атындағы Өнер академиясында ректор болды. Ал еліміз тәуелсіздігінің алғашқы кезеңі деуге болатын 1995-2001 жылдары Республика Мәдениет министрінің бірінші орынбасары, Мәдениет комитеті төрағасының орынбасары лауазымды қызметтерін атқарып, үлкен рухани тәжірибесі бар парасатты, білікті басшы, дарынды ұйымдастырушы ретінде кәсіби қазақ өнерінің өркендеуіне үлкен үлес қосты. Осыдан кейінгі онжылдықта қазақ өнерінің қара шаңырағы, өзі сахна өнерінің Меккесіндей көретін М.Әуезов атындағы Ұлттық драма театрының директоры-көркемдік жетекшілігін абыройлы атқарған көрнекті режиссер қазіргі таңда да шығармашылық бабында.
Ұлттық режиссураның көшбастары, санаткер, ұстаз, бүгінде сексеннің сеңгіріне шығып отырған Есмұхан Обаевтың жас буынға берер тағлымы аз емес. Ол – елсүйгіштік, ауқымды дүниетаным, жасампаздық, заман талаптарына сай бола білу, ал, ең бастысы – өмірдегі және өнердегі тазалық тағлымы... Өз ұжымы, жалпы кәсіби өнер ортасымен қатар қалың жұртшылық та көрнекті режиссер, қайраткер тұлға Е.Обаевты осындай қасиеттері үшін қадір тұтады. Ал көшбасшы, санаткер, ұстаз, бүгінде ұлттық өнер ақсақалдарының бірі Есмұхан Обаевтың көрермендерін мазмұнды да сахналық сымбаты жарқын қойылымдарымен қуанта береріне сөз жоқ.
Әлия БӨПЕЖАНОВА,
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері
