Ботай– өркениеттің көне мекені

Айыртау – сырын ішіне бүккен көне тарихтың қатпарлы да тылсым құпияларына тұнып тұрған өңірлердің бірі. Көрсе, көз тоймайтын Имантау, Шалқар, Сырымбет сияқты табиғи аймақ қойнауларында тарихи, археологиялық жәдігерлер мен ескерткіштер жетіп артылады. Солардың бірі де, бірегейі де Иман Борлық өзені жағасында орналасқан Ботай қонысы дер едік. Тарихи айналымға «Ботай мәдениеті» деген атпен енген сенсациялық жаңалық бүгінде осы аттас ауылдың есімін иеленеді. Тарихқа белгілі мәдениеттердің жер атау­ына телінетіні әлімсақтан бар. Мәселен, Андрон, Беғазы – Дәндібай, Долматов мәдениеті секілді. Ботай десек, жер атауы мен жеке адамның есімі қосарлана жүреді. Осы елді мекеннің тумасы, саяси ғылымдар докторы Әміржан Шалтықов немере ағасы Айдарханмен бірге туған ауылы жөнінде тарихи-танымы мол бірнеше кітап жазды. Авторлар адырымызды қопарса, астынан қалалар, обамызды ақтарса, астынан алтын адамдар шығатын ежелгі ескерткіштер қатарына Ботай қалашығын да жатқызып, Андрон мәдениетімен тетелес, тіпті, одан әрі тарих қойнауына тереңдеп кететінін нақты айғақтармен дәлелдеп берді. Бұл орайда, атасы Шәлтік қажы құрастырған шежіре деректерін кеңінен пайдаланып, қа­зіргі ұрпақ жадына құюы – өте құп­тарлық.

Айыртау – сырын ішіне бүккен көне тарихтың қатпарлы да тылсым құпияларына тұнып тұрған өңірлердің бірі. Көрсе, көз тоймайтын Имантау, Шалқар, Сырымбет сияқты табиғи аймақ қойнауларында тарихи, археологиялық жәдігерлер мен ескерткіштер жетіп артылады. Солардың бірі де, бірегейі де Иман Борлық өзені жағасында орналасқан Ботай қонысы дер едік. Тарихи айналымға «Ботай мәдениеті» деген атпен енген сенсациялық жаңалық бүгінде осы аттас ауылдың есімін иеленеді. Тарихқа белгілі мәдениеттердің жер атау­ына телінетіні әлімсақтан бар. Мәселен, Андрон, Беғазы – Дәндібай, Долматов мәдениеті секілді. Ботай десек, жер атауы мен жеке адамның есімі қосарлана жүреді. Осы елді мекеннің тумасы, саяси ғылымдар докторы Әміржан Шалтықов немере ағасы Айдарханмен бірге туған ауылы жөнінде тарихи-танымы мол бірнеше кітап жазды. Авторлар адырымызды қопарса, астынан қалалар, обамызды ақтарса, астынан алтын адамдар шығатын ежелгі ескерткіштер қатарына Ботай қалашығын да жатқызып, Андрон мәдениетімен тетелес, тіпті, одан әрі тарих қойнауына тереңдеп кететінін нақты айғақтармен дәлелдеп берді. Бұл орайда, атасы Шәлтік қажы құрастырған шежіре деректерін кеңінен пайдаланып, қа­зіргі ұрпақ жадына құюы – өте құп­тарлық.

Ботайдың әкесі Досан Абылай ханның замандасы, жақын серіктерінің бірі болған. 18 жасынан хан жасағына қосылып, ерлік істерімен көзге түскен. Досан батыр Абылай ханның Петерборға жіберген ел­шілерін екі рет басқарып барған. Бұл мұрағат құжаттары Сырымбет ауылындағы Шоқан Уәлихановтың мұражайында сақтаулы тұр. Ботай бабамыз Айғаным ханшамен көрші қонған. Кенесары ханның көтерілісіне кенже ұлын аттандырған. Оқыған-тоқығаны, өмірден түйгені көп қажы отаршыл әрекеттерге қарсы шығып, патшаға қызмет етуден саналы түрде бас тартқан. Ауылдастарының басын біріктіріп, елдіктен, жерден айырылмаудың барлық жағдайларын қарастырып отырған. Енді бұл атауға «мәдениет» деген сөз тіркесіп, ғұн мен сақ бабаларымыздың ат тұяғы тиген Айыртау өңірін мекендеген бағзы замандардағы ежелгі адамдар өркениеті жайлы әлем құлақтанып отыр.

Ботай мәдениеті жайлы алғашқы мәліметтер өткен ғасырдың 70-жылдары жариялана бастады. Ғылымға беймәлім жәдігерлер мен құнды заттарды алғаш рет тарих пәнінің мұғалімі, Республиканың еңбек сіңірген ұстазы Есләмбек Зәкіриянов кездейсоқ тапты. Жергілікті өлкетанушы оқушыларды Ботай ауылының ескі жұр­тына апара жүріп, шашылып жатқан мал сүйектерінің қалдықтарын, аңшылық құрал­дар сынықтарын, тастан, балшықтан жасалған ыдыстарды кезіктірген. Олардың бұл жерде жай жатпағанын сезіп, Көкшетау облыстық мұражайына экспонат ретінде ұсынған. Бәлкім, оның туған жер тарихын зерттеуге деген құлшынысы мен ерен сүйіспеншілігі келешектегі үлкен тарихқа қозғау салған болар. Әлемді дүрліктірген оқиға осындай көзге көрінбейтін елеусіз істен өріс алғанын, оның бастауында Есләмбек аға тұрғанын біреу білер, біреу білмес.

80-жылдары Петропавл педаго­гикалық институты тарих пәнінің оқы­тушысы Виктор Зайберт экспонат ретінде қойылған тастан, сүйектен, балшықтан, мүйізден жасалған құралдар мен қаруларға көңіл бөлмегенде шаң басып жата берер ме еді. Жас ғалым Ботай қалашығына арнайы экспедициялар ұйымдастырып, қазба жұмыстарын талмай жүргізді. Сөйтіп, 158 елді мекеннен 120 мыңға жуық заттай айғақтар ұшырасты. Басты олжа сол, жылқының 70 мың сүйегі табылған. В.Зайбертке «Ботай–ежелгі адамдар мекені» еңбегі үшін Берлин институтының корреспондент-мүшесі ғылыми атағы берілді. Тың тақырыпты одан әрі індете зерттеп, Ботайды айдай әлемге танытты. Алайда, Ботай ауылынан ежелгі адамдар қонысының табылуы әлем ғалымдарының назарын аударып, ашық күндегі найза­ғайдай әсер еткенімен, мұндай тосын оқиғаға сенбеушілер табылмай қалған жоқ. Әсіресе, Кеңес Одағының ғалымдары тың жаңалыққа тосырқай қарап, «ұлы державалық» көзқарастан аса алмай жатты. 1983 жылы Ботай жерінде бүкілодақтық, 1995 жылы бүкіләлемдік семинар-симпозиум­дар өткізіліп, осыдан 40-50 ғасыр бұрын қылқұйрықтың алғаш қолға үйретіліп, үй малы ретінде өсірілгені, бие сүтінен қымыз ашытылғаны, бағзы заман адамдары бүгінгі қазақтардай жылқы малын көлік, етін тамақ, сүтін сусын ретінде пайдаланғаны ғылыми тұрғыдан тұжырымдалды. Қазба жұмыстары жылқымен бірге арбаның да бірінші болып қолданылғанын дәлелдеді. 1998 жылы аса құнды тарихи-мәдени ескерткіш ЮНЕСКО-ның тізіміне, жоғары және орта мектептердің оқулықтарына енгізіліп, «Ботай мәдениеті» деген атпен тарихи айналымға шығарылды. Ботай мәдениетінің ашылуы Қазақстанның тарихын одан әрі ұлғайтып, тарих тегершігін 53 ғасыр кейін айналдырды деуге әбден болады. Бұл – дау­сыз шындық.

Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін Бо­тай мәдениетін зерттеу одан әрі жал­ғас­тырылды. Шетелдік ғалымдарды Ботайдың біздің заманымыздан төрт-бес мың жыл бұрынғы тарихи дәуірдің мәдени мұрасы болып табылатыны өте-мөте қы­зықтырды. Америкалық оқымысты Д.Энтонидің «қазіргі заманның ғалымдары әлемдік тарихтың көптеген сауалдарына жауапты Ботайдан табады» деген салиқалы пікірі кері тартушыларға тоқтау салды. Кембридж университетінің профессоры М.Левина бастаған ғалымдар ғылыми-зерттеу экспедициясын ұйымдастырды. Би-Би-Си телекомпаниясы ерте дәуір адамдарының өмірі, олардың тыныс-тіршілігінің бөлінбес бір бөлігіне айналған жылқы жайлы телехабарлар түсірді. В.Зай­берт Корольдік ғылым академиясының шақыруымен Лондонға барып, Белфаст, Оксфорд, Эдинбург секілді беделді университеттерде дала өркениеттері жайында дәріс оқыды. Кембридж археологиялық мұражайында Ботай мәдениеті туралы көрме ұйымдастырылып, әлемдік архео­логияның үздігі деп танылды.

«Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарлама аясында да біраз шаруалар тындырылды. Көкшетау ұлттық паркінің бастамасымен бұл мекенде тарихи-археологиялық қорық ұйымдастырылды. 1,5 гектар ай­мақ­ты алып жатқан қалашық айнала қоршалып, 158 үйдің орны қазылып, қал­пына келтірілді. Олар қабырғалары бір-біріне жалғастыра салынған бірнеше тұйықталған бөліктерден тұрады. Мұндай томаға-тұйық жоспарланған орындарға жататын құрылыстар 30-ға тақау. Олардың ішінен белгілі бір жүйемен ені 4-8 метр, ал ұзындығы 50 метрге дейін жететін қаз-қатар көшелердің екі жағына кейде 15-16 үйден салынған. Шаруашылық құралдары да көз қызықтырарлық. Көбіне алуан түрлі тастан, саз балшықтан, сүйектен жасалғаны бірден байқалады. Ал, құрал-саймандарға қарап шаруашылықтың күрделі болғанын аңғаруға болады. Тас тоқпақтар, пышақтар, қанжарлар, сүңгілер, найзалардың ұштары, тағы аңдар, шанышқылар балық аулауға, жүгеннің сүйек тетіктер мен ілгектері жылқы ұстауға арналғанын болжау қиын емес. Тұрғын үйлер салу кезінде балға, шот, қашау, кескіш, қырғыш секілді ағаш өңдейтін аспаптар молынан пайдаланылған. Қосалқы саймандар арасында шой бал­ғалар, түрпілер, шақпақтастан жасалған бұрғылар жиі кездеседі. Тері өңдеу ісінің, керамика өндірісінің, тігіншіліктің жолға қойылғанын айғақтайтын заттар жеткілікті. Орасан зор мөлшердегі остеологиялық материалдардың басым көпшілігіне жылқы сүйектері жұмсалған. Жерлеу ғұрпына байланысты бірқатар символдық заттар тотемизмнің, бабаларға табыну дәстүрінің болғанын көрсетеді.

Ботай обаларындағы бабаларымыздың өт­кен өмірінен, тұрмыс-тіршілігінен сан ал­у­­­ан сыр шертетін бағзы тарихты зерттеу ке­лешектің ісі десек, барымызы бағалай алмай отырғанымызды қалай түсінеміз? Асылы, мәдениеттің мұндай биік үлгісі әрқайсымыздың бойымызда мақтаныш сезімін ұялатса керек. Міне, бірнеше жылдан бері Сағындық Салмұрзин жетекшілік ететін «Ұрпақ» қазақ мәдени-ағарту орталығы табиғаты әсем курортты аймақта этнографиялық, экологиялық, спорттық-сауықтыру, туристік қызметтердің басын біріктіретін этноауыл ұйымдастыруға талпынып келеді. Бизнес-жоспар қолөнер бұйымдарын жасайтын өндіріс ашу, ат әбзелдерін жасау, құс салу, ит жүгірту, саятшылық, аңшылық, атбегілік ұлттық кәсіпшілікті жаңғырту, салт атты саяхаттар ұйымдастыру жаңғырту секілді сан салалы ауқымдылығымен ерекшеленеді. Алайда, қаржылық қолдау таппай келе жатқаны өкінішті. Жобаның құны 100 миллион теңгеден аспайды, 5 жылда өзін өзі ақтайтын көрінеді. Олай дейтініміз, осындағы табиғаты әсем жерлер мен қорықтар, ескерткіш кешендер, ұлттық тарихи саябақтар жұртшылықтың назарын аударып, ішкі-сыртқы туризмді дамытуға сұранып-ақ тұр. Ботай қонысы олардың ерекше қызығушылығын тудырар еді. Бір кездері осы жерді ашық аспан астындағы мұражайға айналдыру жұмыстары қолға алынып, өкініштісі сол, игі бастама аяқсыз қалды. Мәселе тағы да қаржыға келіп тіреледі. Аудан орталығында Ботай мұражайын құру, бабамыздың басына ескерткіш белгі қою, жастарға дәріптеу, отандық, шетелдік туристер орталығына айналдыру да кезек күтпейтін жайттардың бірі. Сондықтан осы шараларға мемлекет тарапынан қаржылық қолдау көрсетілсе деген ұсыныс айтқымыз келеді.

Ботай – Қазақстандағы ерте дүние айма­ғының ең көне мекені, біздің заманымызға дейінгі 53 ғасыр бұрынғы тарихи дәуірдің асыл мұрасы. Осы жерден дала өркениеті басталды деуге толық негіз бар. Жылқы малының қолға үйретілуінің саяси-әлеу­меттік маңызын да жоққа шығаруға болмайды. Тұрмыс-тіршілігі жылқының тісі мен тұяғына тікелей байланысты көшпелі қазақ халқы бұл өлкеге келімсек емес, керісінше, 4-5 мың жылдан бері арда түлік­тің қазысын кертіп жеп келе жатқан байырғы тұрғын екенін айғақтайды.

Тайлақ ЖАЛМҰРЗЕНОВ,

Айыртау ауданының құрметті

азаматы, өлкетанушы.

Солтүстік Қазақстан облысы.