Әлбетте, әлгі тастағы кескінді нақ қазақ домбырасының өзі деп айту әбестік болады. Арғы бабаларының бірі десек, қисынға келетін шығар. Өйткені соншама ықылым заманалар бойы дүниеден неше бір көш жөңкіліп, талай жұрт табан аударды. Салт-сана, дәстүр-дағды, таным-түсінік мігірсіз сапырылысып, мидай араласты. Тіпті түп-тегі бір болуы ықтимал мәдени жаратындылардың өзі – әйтеуір жойылып тынбаған жағдайда – заман өзгерген сайын жетіліп-жаңарды, түлеп-түрленді. Қазақтың домбырасына атауы да, сырт пошымы да ұқсас музыкалық аспаптардың жер жүзінің әр тарабынан ұшырасуы жайдан-жай емес.
Туыстас түркі халықтарын алсақ, татар, башқұрт, ноғай арасында «домбыра» сәл-пәл орфографиялық өзгешелікті («домбра», «думбра», «думбыра») ескермесек, сол күйінше аталады. Мұнан өткен дәуірлердегі, дәлірек айтқанда, Ұлық Ұлыс – Алтын Орда кезеңіндегі тарихи тағдыр ортақтығының, мәдени кеңістік бірлігінің ізі көрінетіні анық. «Тауарих-и Бұлғария» еңбегінің авторы, әйгілі ойшыл Тәжеддин Жалшығұл (башқ. Тажетдин Ялсығол; тат. Таҗетдин Ялчыгол) өзінің ХVІІІ-ХІХ ғасырлар тоғысына тиесілі бір қолжазбасында домбыраның нобайын сызып қалдырып, оны «думбра бит төрки» деп атаған. Бұл – «түркілердің домбырасы» деген сөз. Ал сол Жошы ұлысынан жеткен фольклорлық мұра – «Төлек пен Сусұлу» (тат. «Туляк и Сусылу»; башқ. «Заятүләк менән Һыуhылыу») эпосының бас қаһарманы сүйіктісіне ыстық сезімін жеткізу үшін өз қолымен домбыра соғып алады. Қазақ жыршылары секілді, башқұрт сэсэндері де құбайырлар мен өзге эпостық туындыларды домбыраның сүйемелімен айтқан. Атақты сардар, ақын Салауат Жолайұлының (башқ. Салауат Юлай улы) жанында да осы аспап жүрген деген дерек айтылады.
ХІХ ғасырдың ортасынан былай қарай, қоғамдағы түрлі факторлардың (Ресейдің отаршылдық саясатындағы өзгерістер, эпикалық жыршылық өнердің толастауы, т.б.) әсерімен татар мен башқұрт домбырадан көз жаза бастады. Оның орнын скрипка, мандолина, балалайка басты. Тек бергі заманда ғана бұл халықтың әрқайсысы өз домбырасын қайта жаңғыртуды қолға алды.
Қазақтың рухани өмірінде домбыраның мән-маңызы қаншалықты зор болса, татарлар да бұл аспаптың қадір-қасиетін жете бағалаған секілді. Мысалы, олардың мақал-мәтелдерінің бірқатарында домбыра тойға қатысты сөз етілсе («Туй үткәч, думбыра какмыйлар» – «Той өткен соң, домбыра тартылмас», «Туйда думбырага думбыра белән, тукмакка тукмак белән кайтаралар» – «Тойда домбыраға домбырамен, жұдырыққа жұдырықпен жауап қайтарылар», «Думбыра туй төшкән өйгә килешер» – «Домбыра той болатын үйге жарасар»), енді бірінде тұрмыс-тіршіліктегі салмағы әспеттеледі («Ни думбыра белмәгән, Ни сызгыра белмәгән» – «Не домбыра тарта алмас, не ысқыра білмес», «Думбырачы думбырачыны күрсә, кылы өзелә, ди» – «Домбырашы домбырашыны көрсе, қылы үзіледі», «Аңлаганга чебен тавышы да саз, аңламаганга думбра тавышы да әз» – «Аңдағанға шыбынның ызыңында да әуен бар, аңдамағанға домбыраның үнінде де сарын жоқ», «Кызыңның үз иркенә куйсаң, думбрачыга барыр» – «Қызыңды өз еркіне қойсаң, домбырашының етегінен ұстар»).
Домбыраға жақын әуез бен саз құралы славян жұрттарында да кездеседі. Ол – домра, яғни орыс, украин, беларус халықтарының үш немесе төрт шекті музыкалық аспабы. Атауы түркі тілінен ауысқаны ғылыми тұрғыда мойындалған. Орта ғасырларда кезбе өнерпаздар – скоромохтар тартқан. Осыған орай орыс фольклорында «рад скомрах о своих домрах», «у Ерёмы гусли, у Фомы домра» деген оралымдар кездеседі. Тіпті «домрадан» Домрин, Домрачёв, Домрачов, Домрачеев, Домрачиев секілді әулеттік есімдер, сондай-ақ Домрянка, Домрачево және Домрино сияқты қоныс атаулары пайда болған. Мәскеудегі патша сарайында домра тартушыларды «домрачей» деп атаған. Ақыр соңы скоморохтардың өнеріне шіркеу мен патша өкіметі тыйым салды. Сөйтіп, қолданыстан шығып қалған домраны соның үлгісімен жасалған балалайка ығыстырды. Қазір домра қайта қалпына келтіріліп, сахна төрінен көрініп жүр.
Домбыраның Араб, Парсы, Үнді әлемінде, сондай-ақ түркі халықтарынан – түрік, түрікмен, әзербайжан, өзбек, ұйғыр арасында кең тараған танбур (нұсқалары: тамбур, танпур, тамбури, танбури, тембур, тамдыра, дутар, тамур, т.б.) атты «алыс ағайыны» да бар. Мағжан Жұмабайұлы өзінің «Түркістан» атты өлеңінде: «Түріктің кім кеміткен музыкасын, Фараби тоғыз шекті домбырасын. Шерткенде тоқсан тоғыз түрлендіріп, Жұбанып, кім тыймаған көздің жасын?!», – деп жырлағанда, осы шекті аспапты меңзесе керек. Өйткені Әл-Фараби өзінің «Музыканың ұлы кітабы» трактатында бірі – Бағдаттан, екіншісі Хорасаннан табылған қос танбурды сипаттап, айырмашылықтарын көрсетіп жазған.
Түйіні шешілмеген тақырыптың бірі – «домбыра» мен «танбур» атауларының шығу төркіні. Бұл төңіректе сан алуан болжам бар. Лингвистердің көбі бұл екі сөздің де түп-тамырын араб пен парсы тілдерінен іздейді. Әлбетте, олар «танбур» атауын «домбыра» атауынан ілгері қояды. Аспаптың түр-бітіміне немесе дауысына жүгініп, соған сәйкес тұжырым жасайтындар да жолығады. Ол бағыттағы тұжырымдар да бір-біріне қабыса қоймайды. «Қай аспап бұрын пайда болған?» деген сауалға да біржақты жауап жоқ. Осы орайда түркі дүниесінің үлкен ойшылы Әбдірауф Фитраттың 1927 жылы жарыққа шыққан «Өзбек классикалық музыкасы және оның тарихы» атты еңбегі еске түседі. Батыс пен Шығыстың, сондай-ақ түркі әлемінің музыкалық өнерін жетік зерттеген ғалым, керісінше, «танбур» атауы «домбыра» атауының өзгеріске түскен пішіні деп санайды. «Халық арасында өздерін қобызбен немесе домбырамен сүйемелдейтін жыршылар бар, біз оларды бахшы» деп атаймыз», дейді ол. Бұл пайым мәселеге жаңа қырынан қарауға мүмкіндік береді.
ХІХ ғасырда дүмше молдалардың халықтың музыкалық аспаптарын тәрк етіп, жоқ қылу үшін жасаған әрекеттері аз емес. Сондай сәттің бірінде ірі эпик ақын Қашаған Күржіманұлының өзіне «Бұл не қылған қу ағаш?!» деп дүрсе қоя берген Есқали сұпыға өткір жауап қайтарғаны белгілі. Осы ғажап толғаудың бір тұсында кездесетін: «Қолымдағы ағашым – Алып жүрген домбыра, Тартқан сайын даңғыра», деген сөздерде терең астар бар. Өйткені домбырасы – домбыра болса, даңғырасы – бақсының аспабы, орысша айтқанда, бубен.
Жалпы, түркілердің ежелгі танымына жүгінсек, бақсылардың үстіңгі, ортаңғы және астыңғы дүниелерді аралауға аттанғанда мінетін көлігі – қолындағы аспабы. Жайшылықта «даңғыра», «тунгур», «тунур», «туур», т.б. делінгенімен, бақсы ойыны басталған бойда олардың бейнесі басқаша кейіпке көшеді: мысалы, алтай халықтарының біразында бұлар сол сәтте «ақ аданға» (ақ атанға) айналады. «Қорқыт туралы аңыздағы кейіпкердің мініп жүретін желмаясы бақсының қобызы (даңғырасы) екендігі көрініп тұр, деп жазады көрнекті фольклоршы Е.Тұрсынов, – Қорқыттың дүниенің төрт бұрышын шарлап шығуы – бақсының ойын кезінде қобыз-түйесіне мініп, тірілер дүниесін, көк аспан дүниесін, өлілер дүниесін шарлап шыққанымен тең». Сол секілді, Жанақ ақынның «Рүстем төреге айтқан сөзінің»:
Ал, қолыма тидің бе, қарағайым,
Қарағайсыз керекке жарамайын.
Жел желісті желмаям, саған мініп,
Бұл үш жүздің баласын аралайын, –
деген кіріспе шумағында айтылатын «қарағай» мен «желмаяның» да қобыз-аспап пен қобыз-көліктің көркем бейнелері екендігі білінеді. Бұл бақсылық пен байырғы ақындықтың бір-біріне бөтен болмағандығын байқатады.
Сонымен «домбыра» атауының бастау-бұлағын арғы шеті қола дәуіріне барып тірелетін, беріде қоғамдағы функциясы сан тармақталып кеткен бақсылықтан қарастырған жөн бе деп ойлаймыз.
«Домбыра» сөзінің қос бөліктен тұратынына талас жоқ. Бұл ұғымның астарын танып-түстеу үшін көмескі жұптың соңғы сыңары – быра жайында әңгіме өрбітейік.
Белгілі археолог А.Д.Грач өзінің «Азия кіндігіндегі ежелгі көшпенділер» атты еңбегінде былай дейді: «Тасқа таңбаланған бейнелердің (петроглифтердің – А.Ш.) мән-мағынасын ашып-айқындау этнографиялық деректерде келесі негізгі нәрсеге табан тірейді: ол – «буура» атауы арқылы біріктірілетін жануарлар туралы мәселе». Осы орайда түркітанушылар арасында бір-бірінен аса алшақтамайтын топшылаулар мен тұжырымдар орнығыпты. Айталық, А.В.Анохин алғашқыда: «Құманды шамандары «буура» деп Ерлік (жер асты құдайы – А.Ш.) пен басқа да рухтар патшалығына өздері мініп баратын мифтік жылқыларды түсінеді», – деп түйіндесе, соңыра ол ойынан айнып: «Пура үш ұзын мүйізі бар қошқар түрінде бейнеленеді. Даңғырада бедерленген бұл мақұлықтың саны да әрқашан үшеу болады (уч пура). Пураның басқа бір түрі ашаланған және ұштарында көлденең өскіні бар таяқша кейпінде суреттеледі», – деп жазды. Л.П.Потаповтың пікірінше, петроглифтер мен бақсының аспабында таңбаланған «буура» дегеніміз – ең алдымен, бұғы мен маралдың рәмізі. Сондай-ақ Сібір түркілерінің лексикалық қорындағы «буура» атауы және оған дыбысталуы жақын сөздер келесі мағыналарда жұмсалады екен: сахаларда – еркек бұғы, бұлан, таутеке; туваларда – еркек бұлан; тофаларда – бұлан; алтайлықтарда – құрбандыққа шалынған жылқының «жантерісі»; құмандарда – көк жылқылары. Бұл атаудың ойсылқара нәсіліне тікелей қатыстылығы баршамызға белгілі; бүтін түркінің тотемі – бөріге де жанастылығы жоқ дей алмаймыз. Ендеше, «буура» сөзінің семантикасында әлденеше тарихи қыртыс-қабаттың қордаланып жатқанын аңғару қиын емес. Ол бастапқыда аң аулау кәсібінде маңызы мол саналған қайсыбір мүйізді жабайы жануарды меңзесе, одан кейінгі кезеңде Сайын-Алтай таулы аймақтарының байырғы аборигендері қолға үйреткен бұғының атауына айналады; ал үшінші – соңғы сатыда бұғалыққа бағынып, қора-қотанға көндіккен басқа да үй малдарына, солардың ішінде бәрінен бұрын жүгенге түскен жылқыға ныспы болады.
«Буура» сөзінің түлеп-түрлену және көп мағыналыққа көшу мезгілі қола дәуіріне сәйкес келеді де, бұл процестің жай-жапсары археологиялық қазба және жота-жартастардағы кескіндеме мәліметтерімен мақұлданады. Мысалы, Алтай өңіріндегі Бірінші Пазырық қорғанынан басына бұғы мүйізінің сірісі (маскасы) кигізілген жылқының табылуы, сол сияқты Аңғара, Енесай және Лена өзендерінің аңғарларынан үш мүйізді «тәжі» бар адамдар бейнеленген петроглифтердің жолығысуы лингвистикалық айғақтарды тиянақтай түседі. Көптеген жүзжылдықтармен көмкерілген аталған кезеңнің аумағында түркілерге баба болған тайпалардың дәстүрлі таным-түсініктерінде түбегейлі жаңару-жаңғыру тұрақ теуіп, соның себебінен өлікті жерлеу рәсімі, тасқа салынған суретердің сюжеттік-стильдік сипаты және табиғаттан тысқары күштерді кие, кепиет тұту көріністері өңін өзгешеледі. Ең елеулі жаңалық – шаманизм дінінің тамыр тартып, желек жаюы; соған сәйкес, бағзы ұғымдағы үстіңгі, ортаңғы және астыңғы дүниелердің арасындағы дәнекерші – бақсы (шаман, қам) тұлғасының қалыптасуы.
Бақсының басты міндеттерінің бірі – ажалмен айқас (буряттардың Хара Гыргені, қазақтардың Қорқыты). Ал оның кесірлі күштерді жеңу жолында сүйенетін жындарының сапында «буура» атауымен байланысқан тотемдік жануарлардың жүруі жайдан-жай емес. Мәселен, Алтай шамандары үшін бұғы мен марал арғы ата болып саналады әрі «даңғыраның иесі» деп есептеледі. Телеңгіттер мен тувалардың ортасында аталмыш рух бақсы аспабының сабы түрінде сипатталады. Ал телеуттердің түсінігі бойынша, шаманның қабілет-қажырын ширатуына және тылсым күштермен тілдесуіне жағдай жасайтын құдіреттің аты – «тын-бура», яғни «бақсының жануар кейпіне кірген жаны». Бақсының «тын-бурадан» айырылғаны – өлгені; сондықтан қарсыласымен сайысқа түскен сәтте оны әркез көзден таса тұсқа «тығып қоюға» мәжбүр. Ол – бойдың қуаты, ойдың суаты іспетті. Шамандардың өз шәкірттеріне «тын-бураны» сыйлауы рухани сабақтастық ретінде қабылданған.
Енді «тын» сөзі туралы. 1989 жылы Новосибирскіде жарық көрген «Оңтүстік Сібір түркілерінің дәстүрлі дүниетанымы: адам және қоғам» атты зерттеудің авторлары былайша ой тарқатады: «Түркілердің ырыми мифологиялық дәстүрінде «тын» («рух», «жан», «өмір», «дем») категориясы тіршіліктің ең маңызды сипаттамаларының бірі болып саналады. Бұл лексеманың жәрдемімен жер жүзіндегі – мейлі ол өсімдік, жануар немесе адамзат баласы болсын – жанды нәрсенің баршасы айғақ-атау табады...». Осыған орай Е.Тұрсынов: «Алтайлықтардың түсінігі бойынша әр адамның бірнеше жаны бар, олар: сүне, тын, құт, жұла, сүр, жел-салқын және үзүт. Адам денесінен «тын» шыққанда, адам өледі деп сенген. Ондайда «тыны чыкты», «тыны үзүлді» деп айтатын», – деп жазады. Бұған қосымша, адамдардың арасындағы тілдік қарым-қатынасты қамтамасыз ету, есіту мен дыбыс шығару қызметтері де дәстүрлі дүниетаным бойынша дем алу процесіне тәуелді деп түсінілген. Сол себепті түркі лексикасында әмбебап тан/тын түбірінен тарайтын сөздер дыбыс тарату мен құлақтың функциясына қатысты ұғымдарды өз ара байланысты етіп белгілеп-бедерлейді («тыңдау», «тыңқылдау», «тоңқылдақ», «дүңкілдеу», «дыңғырлау», т.с.с.).
Олай болса, «бура» сөзімен тіркеске түскен «тын» сөзінің жан-жақтылық және жинақтаушылық қасиеттеріне қол қоя отырып, біз оны «домбыра» терминіндегі бірінші буынға («дом») теліп-таңамыз. Сөйтіп домбыра аспабының алғаш қашан және қалай жасалғандығын айта алмағанымызбен, оның атауының «тын-бура» сөзімен түбірлестігін, туыстастығын жорамалдаймыз.
Содан соң, «тын» тәрізді, жоғарыда саралап-салмақтаған «буура» («пура», «бура») сөзінің мағыналық аясы да едәуір кең екен: ол тек жануарлардың түр-тегін ғана емес, сондай-ақ белгілі бір көңіл-күйдің ауанын да білдіретін болып шықты. Бұл ретте тілтанушы Ә.Нұрмағамбетовтың: «Буряттарда «бура» сөзі «құтырған» мағынасын береді. Шынында да, айыр түйе еркегі көктем кезінде еліреді. Ашуланып, ызалануды қазақ тілінің өзінде де «бур» түбірлес сөзбен берілетіндігін батырлар жырынан да кездестіреміз: «Буырқанды, бұрсанды, Мұздай темір құрсанды». Сөйтіп «бура» – еліру, құтырудың ертедегі дыбыстық тұлғасы», деген дәйектемесі ойға оралады. Міне, жараған яки шабынған бура, жауға шапқан батыр және жындарын шақырған бақсының экстазға түскен шақтарындағы әлдебір ұқсастық тілде осылай тиянақ тапқан. Қысқасы, «тын-бура» сөзі бақсының көкпен тілдескен күйлі кезіндегі қимыл-қозғалысты да, шабыт-шамырқанысты да, мағына-мазмұнды да, кейіпкер-киені де толық тұтастықта қамтып тұрады.
Біз «тын-бура» және «домбыра» сөздерінің түркілік дәстүрлі дүниетаным аясында сабақтасып жатқандығын, сондай-ақ олардың семантикалық бірлігі бақсылық дініне байланысты туындағанын айта аламыз.
Амантай ШӘРІП,
Қазақстан халқы
Ассамблеясының мүшесі,
ғылым докторы
