Одан бері арада талай жылдар өтті. 1978 жылы көкек айының екінші жартысында Қарағанды облысы Егіндібұлақ ауданының тұрғыны, қарт әнші Қайырбек Сәрсекеевтен Мәдидің «Үшқара» әнін жазып алдым. Сол әңгіменің үстінде Қадірбек ақсақал: «Әкем Сәрсекейден естіген сөзім... Мәди Ақмола жағында айдалып жүріп те ел ішінде ән салуды тоқтатпаған. Сол бір жылдарда ол ереймендік Шама Нұрұлын көріпті. Оған еш әншіні теңгермейді екен», деді. Қайырбектің өз әкесі Сәрсекей – Мәдимен замандас, дос, өзі де ән салған жан. «Үшқара» әнінің ең дұрыс, таза көлемді нұсқасын сақтап, оны ұлы Қайырбекке үйреткен. Сәрсекейдің Шаманы ауызға алуы тегін емес. Бұл сыр ол кезде осы жолдардың авторына бір бұлдыр елес секілді әсер еткен-ді.
1979 жылы «Жалын» баспасынан қарт әнші Бісміллә Балабековтің «Ән – көңілдің ажары» шағын естелік жинағы жарық көрді. Кітапта көп әндер жөнінде қате, теріс түсінік, қисынға келмейтін жөнсіз пайымдаулар берілген.Автор Үкілі Ыбырайдың «Алтыбасарын» Біржан салдікі, Иманжүсіптің «Сарымойынын» халық әні, Біржан салдың «Жоныпалдысын»Ақан серінікі, Әсеттің «Сметін» Майранікі, Біржан салдың «Ақтентегін» Ақан серінікі, «Ақ бақайды» Ақан серінікі, «Қарғашты» Естайдікі, сөзін Иса жазған халық әні «Қалқаны» ақын Қалқа Жапсарбаевтікі, ал «Мәшине», «Шама» Жарылғапбердінің әні деп жазған-ды. Басынан аяғына дейін долбарға құрылған бұл «деректердің» ән тағдырына, жалпы музыка зерттеу ғылымына ешқандай пайда келтірмейтіндігін бір ғана «Шама» әнінің тарихымен дәлелдеуімізге толық негіз бар.
Мәнді де қызықты дерек «Қазақ әдебиеті» газетінің 1964 жылғы желтоқсан айының он сегізі күнгі санында Бозтай Жақыпбайұлының «Ән иесі кім?» деп аталатын мақаласында баяндалған. Халық композиторлары хақында әр кез шығып жататын жинақтардағы естеліктер мен түсінік сөздерде Бозтай ақсақалдың есімі жиі аталады. Қазақ КСР Ғылым академиясы Мұхтар Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының қолжазба қорында, әр жылғы газет-журнал беттерінде ол кісі жазған мақалалар жиі кездеседі, кезінде «Ләйлім», «Әупілдек», «Хорлан», «Әпитөк», «Балқадиша», тағы басқа да әндердің қилы-қилы тарихын радиодан осы Бозтай ақсақал аян еткен-ді. Бозтай ақсақалдың мақаласында оған Шама Нұрұлының өмірінен әңгіме айтқан екі адамның бірі – Шаманың немере туысы Қарапық деген кісі екен, ал екіншісі – Шаманың Алтыбасар есімді ұлынан туған қыздың баласы – Мәтбекұлы. Қарпық Шаманың басқа да әндері болғанын және сол әндердің бірі еді деп:
Өлеңім ағайынды, абысынды,
Қамшымның торғай ұрып,
сабы сынды.
Пәленше пәлен жерде бар десе де,
Біреуге жібермеймін намысымды.
Қисық ағаш жатпайды тез қасында
Бар болса түзетейін шалысыңды,
Баласы қырғын көктің ойдық желке,
Көзіңе көрсетейін шабысымды, – дейтін құштарлық сезімге толы қуатты өлең жолдарын айтқан. Осы әннің (әрине, аты белгісіз ән) бүкіл рухынан:
«Уай, әнменен екі өкпеңді қамқытайын», дейтін Үкілі Ыбырай сынды ірі әншілердің табиғатына ұқсас зор құдірет, аруақ сезілгендей әсер етеді. Сәулесі, ұшқыны жарқ-жұрқ еткен, өте әшекейлі сөз кестесі де оның «бұйығы» жан түкпірінде булыққан ақындық талантының сұлу әлемін танытқандай.
Енді Бозтай Жақыпбайұлының мақаласынан үзінді келтірелік: «... Бұрынғы Ақмола облысына қарасты Ереймен тауын мекендеген Қанжығалы елінің ішінде Жетіру Шама деген атақты әнші болған. Шама шығарған атақты ән – «Жетіру Шама», «Ақ қайың» және бұдан да басқа әндері болса керек».
Шама Нұрұлы XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX-сыншы ғасырдың бас кезінде өмір сүрген. Басқа әншілер сияқты ел кезіп, ән салып, салдық құрмаған, өз елінің ішінен ұзап шықпаған.
Әнге «Жетіру Шама» деп ат қойылуының себебі, Жетіру – Ереймен тауын қыстайтын Қанжығалы елінің бір табы. Шама сол Жетірудан шыққан. «Жетіру Шаманы» алғаш халық арасына таратқан – атақты әнші Жарылғапберді, одан кейінгі әнші – Қали Байжанов.
...Қали Байжановтың айтуына қарағанда, «Жетіру Шаманы» Жарылғапберді Шамадан үйренеді де, Қали Жарылғапбердіден үйреніпті...
Сайып келгенде, есімі әнге айналып, ол әні халық әні боп кеткен Шама Нұрұлы жөнінде Манарбек, Бозтай пікірі бір жерде түйісті: «Шама» әнінің иесі – Шама Нұрұлы екен!
Шаманың от-жалынды сырлы көкірегінен қайнап шыққан:
Күн батар кешке жақын
таудан асып,
Шапақтап қызыл айдың нұрын
шашып, Бақшамның қараңғысы болған шақта
Аһ ұрып табысады өңшең ғашық.
Боз үйден таң алдында күйеу шығар,
Артынан қалар жары бетін басып.
Келгенше енді айналып кім бар,
кім жоқ
Қалқатай, тіліңді әкел,
аузыңды ашып.
Ай жарық терезенің дәл түбінде,
Төсекте сүмбіл шашың салбырасын.
Айбатпен биге кірген жанаралдай
Шашыңа таққан шолпың
сылдырласын.
Жаңа ұшқан ұясынан бала қаздай, – деген шумақтар (әрине, толық емес, кей жері дәл емес) Жарылғапберді, Қали, Мұрат арқылы жан біткенді ләззатқа бөлеумен келеді. Бүгінде «Шаманың» әні Қайрат Байбосыновтың кең тынысты, әулетті үнімен әлем сахнасында шалқи бастады.
Әйгілі зерттеуші Александр Викторович Затаевич 1931 жылы Алматыда жарық көрген «Қазақ халқының 500 күйі» жинағында «Шама – ер кісінің есімі» деп көрсетілген. Енді біз тарих көлеңкесінде қалған сол «ер кісінің» есімі – Шама Нұрұлы дейміз. Олай деуге әлгіндей негіз де бар.
Ілия Жақанов
