Төрлет, Әліппе!

Білім негізі мектепте қаланады, ал мектеп табалдырығын аттаған жас шәкірттің қолға ұстайтын алғашқы кітабы – «Әліппе». Ендеше «Әліппе» «бар кітаптың атасы» деуге әбден лайық.

Осыдан бірнеше жыл бұрын «Әліппенің» оқу бағдарлама­сынан шығып қалғандығы туралы жағымсыз хабар тарады.

Білім атаулының бастауында тұрған «Әліппе» қай заманда болсын қазақ қоғамының ерекше назарында болды.

Ұлы реформатор-педагог Ах­мет Байтұрсынов әуелі 1912 жылы «Оқу құралы» деп ұсы­нып, кейін ұдайы толықтыру, жетіл­діру нәтижесінде 1927 жылы «Жаңа Әліпби» деген атпен мек­теп табалдырығын аттаған бүл­дір­шіндердің бас кітабы бұдан кейінгі кезеңде жарық көрген барлық «Әліппелерге» берік іргетас болды.

Байтұрсынов репрессияға ұшырап, оның есімін атауға мүлде тыйым салынған жылдарда да Ахаңның «Әліппесі» ғана емес, ол қалыптастырған тіл білімі мен әдебиеттану ғылымының 500-ге жуық терминдері қазақтың талай буынын ұлттық рухта тәр­биелеуге өлшеусіз үлес қосты.

Ахаңнан кейін жарық кө­рген Телжан Шонановтың «Жаңа­лы­ғы» мен Молдағали Жол­ды­баевтың «Жаңа арнасы» Бай­тұрсынов түзген, қалыптаған «Жаңа Әліпбидің» шеңберінде жасалды.

«Әліппені» Ленинград Шығыс­­тану университетін бітіріп келген соң бізге ұстаз болған, ол кезде жас ғалым, кейін мәшһүр академик Ісмет Кеңесбаев та жазды. Жиырма жылға жуық уақыт бойына оқытылған оның «Әліппесімен» 30, 40-жылдардың оқушылары білім алды. Бұдан кейінгі жа­рық көрген Н.Миршанов пен М.Төре­жанов­тың «Әліппелерінің» мазмұ­нына сол кездегі коммунис­тік идеология мен кеңес заманы сая­сатының салқыны тигенімен құрылымы мен терминологиясы жағы­нан алғанда Ахмет Байтұрсынов сал­ған сара жолдан алысқа ұзай алған жоқ.

Байтұрсынов ұлы ғалым ғана емес, Қазақ автономиялық рес­публикасының алғашқы Халық ағарту комиссары, бүгінгі тіл­мен айтқанда Оқу министрі де болды. Осы қызметті атқару өт­кен ғасырдың сексенінші жылдары біздің де маңдайымызға жазылды.

«Әліппе» туралы әңгімені әріден қозғауымның тағы бір сыры – мектептің бас кітабы әрқашан әрбір Оқу министрінің басты назарында болды. Біз де осы дәстүрді ұстанып, кезін­де «Әліппенің» әр басылымын мұқият парақтап, ақыл-кеңесі­мізді айтқанбыз.

«Әліппенің» маңыздылығы соншалық еліміз тәуелсіздік ал­ғаннан кейін жарық көрген жаңа буын «Әліппесіне» Елба­сы­мыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев алғысөз жазып, мектеп табалдырығын аттаған жас буынды өзі арнайы құттықтаған еді. Сол «Әліппенің» оқу бағдар­ламасынан шығып қалуы барша ата-аналардың, ұстаздар қауымының, бүкіл қазақ қоғамы­ның наразылығын тудырды. Енді Білім және ғылым министрі Асхат Қанатұлы Аймағамбетов аяулы кітапты оқушыларға қайтарып, көптің ризашылығына бөленді. Жас министрімізге біз де «Бәрекелді!» деп, енді жас оқушылармен қайта қауышқан «Әліппенің» ерекшеліктеріне арнайы тоқталайық.

Әрине, Байтұрсынов «Әліп­песін» тура сол күйінде бүгінгі мектеп оқушыларына ұсынуға бола қоймайтыны белгілі. Бізге керегі – Ахаң қалыптаған үлгі арқылы жас ұрпаққа ана тілінің бар әуезін сіңіріп, ата дәстүрінің бар қасиетін дарыту. Бұл мақсатқа жетудің педагогикалық, дидактикалық және әдістемелік негізін де кезінде А.Байтұрсынов жасап берген еді.

Ахаңның пайымдауынша, әріп – дыбыстың таңбалануы, дыбыстан – буын, буыннан – сөз, сөзден сөйлем құралады.

Осының бәрін ұлт ұғымына сай үйлестіру арқылы ана тіліміз­дің асыл қасиеттерін меңгереміз. Ал ол бізді ұлтты тануға, ғылым-білімді игеруге, халыққа қызмет етуге бастайды. Ә.Жұмабаева, Н.Құрман, Б.Сабденовалар даяр­лаған жаңа «Әліппе» Ахаңның осы концепциясын ерекше бас­шылыққа алған.

Әліппе шартты түрде үш бөлім­нен құралған. Алғаш­қы беті жас достарына: «Білім жолын­дағы алғашқы қадамың құтты болсын!» деген ұлт ұстазы­ның мейірбан бейнесімен ашылатын кітап өз оқырманын бірден білім әлеміне жетелей жөнеледі.

Бірінші бөлім ұстаз бен шәкірт­тердің сурет арқылы бір­лесе жұмыс істеуіне құрылған. Бірінші сабақта-ақ жас бүл­діршіннің мұғалім көмегі­мен Мемлекеттік Ту, Елтаң­ба, Әнұран сияқты киелі рәміз­дері­мізбен танысуының өзі оқу­лық­­тың отаншылдық рухта жа­зыл­­ғанынан хабар береді. Бұдан кейінгі «Сәлемдесу», «Мек­тептегі бір күнім», «Мен әдепті баламын» атты суретті сабақтар жас буынды ата-баба дәстүріне адалдыққа шақырады.

Кітап авторлары бұдан ке­йінгі сабақтарда шәкірттерді қор­шаған орта, табиғат, қала мен даладағы алуан түрлі дыбыс­тар әлемін аралатып, балалар­дың коммуникативтік, таным­дық қабілеттерін ұштай түседі. Осылайша 12 сабақтан тұратын бірінші бөлімде шәкірт суреттер арқылы дыбыс, буын, сөз әлеміне саяхат жасап, біртіндеп әріптер өлкесіне келеді.

«Әліппенің» екінші және бас­ты бөлімі жас оқырманды дыбыс пен әріптің ара жігін ажыратуға үйретеді. Әріпті қолдану арқылы біртіндеп сөз бен сөйлем құрауды меңгертеді.

Кеңес заманында жасал­ған «Әліппелерде» орыс «Букварь­ларының» әсері аз болған жоқ. Орыс алфавитіне сәйкес әріп үйрету қазақ ұғымына лайық сөз құрауда көп қиындықтар ту­ғызды. Мұны өз тәжірибесінен ерте кезден-ақ аңғарған Ахаң әріптерді үйретудің мүлде жаңа, таза қазақи ұғымға негізделген озық үлгісін ұсынды. Жаңа «Әліп­пенің» авторлары дәл осы үлгіні басшылыққа алыпты.

«Әліппе» атаулы «А» әрпін үйретуден басталатыны баршаға белгілі. Ахаң екінші әріп ретінде «Ә» немесе «Азбукадағыдай» «Б» емес, «Р» әрпін алған.

Мұның екі түрлі себебі бар. Біріншіден, «а» мен «р» әрпі арқылы қазақша сөз құрауға болады. Екіншіден, «р» дыбысын үйрету арқылы баланы дұрыс дыбыстауға, артикуляциялауға, сол арқылы дұрыс сөйлеу мәдениетін қалыптастыруға тәрбиелейді. Оқулық авторлары Ахаңның дәл осы тәсілімен екінші әріп «р» дыбысы мен әрпін үйретіп, осы екі әріптің қосындысынан балаларға бірден «ар», «ара» сөздерін айтқызады. Мұнымен де шектелмей шәкірт­тер мұғалім көмегімен басында, ортасында, аяғында «р» дыбысы бар «қар», «қарға», «раушан», тіпті осы заманғы «радио», «робот» сөздері арқылы «р» әрпі кездесетін талай сөзге қанығады. Бұл – әбден құптарлық әдіс.

Ахмет Байтұрсынов қазақ тілінің дыбыстық жүйесіне ерекше мән берген. Ол бір ғана да­уысты дыбыстардың өзін: аң­ғал, босаң, қысаң, тұйық, өткел­ді, қымқырулы деп жіктейді. Қазақ тілінде ғана кездесетін ды­быстардың өз ерекшелігіне орай дұрыс айту арқылы сауатты сөй­леуге, сөйлеу мәдениетін қа­лып­тастыру арқылы тіл мә­дениетін орнықтыруға ерекше мән берген. Түптеп келгенде қазақты өзге ұлттардан өзге­шелеп, даралап тұратын Ахаң түрлеген ана тіліміз емес пе?

«Әліппе» авторлары алғашқы «А», «Р», «Л», «У» «Н» әріптерін меңгерген шәкірттерге алған білімдерін жіктеп, жүйелеп, еске сақтау үшін «не үйрендім?», «не білдім?» деген арнайы бөлім қосып, онда балаларға үйренген әріптері арқылы өздері таныған жаңа сөз бен қысқа сөйлемдерді пысықтайды.

Кітап авторлары әріптерді сөз құрау қабілеті және дыбысталу ерекшелігіне қарай меңгерту арқылы шәкірттерді біртіндеп білім әлемінің төріне қарай жетелей түседі. Алфавиттің ортадан төмендеу тұсында орна­ласқан «П» әрпіне келгенде оқушылар осыған дейін үйренген әріптерінің көмегімен «Кітап – адамның ақылшы досы. Кітапты ақындар, жазушылар жазады. Суретшілер суретін салады. Кітапты ұқыпты, таза ұстау керек», деген қысқа болса да тағы­лым мен тәрбиеге толы мәтін жазып үлгереді. Әрине, мәтінді бұдан да толығырақ етіп жазуға болар еді, бірақ балалар онда кездесетін әріптерді әлі толық өткен жоқ. Сол себепті үйренген әріптер саны көбейген сайын мәтін де күрделене, айшықтала түседі. Мұны бұдан кейінгі сабақтардан айқын аңғарамыз.

«Әліппе» жазу оңай емес. Әуелі авторлар ұсынған методика бала ұғымына лайық таңдалуы керек. Ондағы мәтін мағыналы, мәнерлі, көркем болуы шарт. Авторлар «И» әрпіне келгенде шәкірттеріне жай сөйлем ғана емес, сол әріптер көмегімен өлең оқуға да мүмкіндік береді. Оған ақын Абдрахман Асылбектің: «Ұзын құрық инелік, инелікке тимелік. Ұшақтарды жасадық, инеліктен үйреніп», деген шағын әрі шымыр, жатталуы оңай өлеңі дәлел болады. Ең бастысы, қысқа ғана шумақта балалар әлі өтпеген бір әріп те жоқ. Бәрі тап-тұйнақтай, өз орнында тұр.

«Әліппе» – әріп үйретіп, сөз, сөйлем құрауға баулитын оқулық қана емес, ұлттық тәлім-тәр­биеге, ғылым-білімге, алуан түрлі мамандыққа шақырып, спорт­қа дейін баулитын таным­дық мәні зор әмбебап кітап. Бұл оқулықтың әр бетіндегі бала ұғымына сай таңдалып, тақы­рыпқа сәйкес сұрыпта­лып берілген мәтіндерден анық бай­қалады.

Бір кездері мектеп оқулы­ғына кіру әдебиетіміздің үл­кен классиктері үшін де әжептәуір мәртебе еді. Кейінгі кез­дері жарық көрген әдебиет оқу­лықтарының кейбірінде есімін біз білмейтін ақын, жазушылар қаптап жүр. Оқулықтың өзінде және сол үшін жасалған оқу бағдарламасында алдағы уақытта мұндай шалағайлыққа жол бермеген жөн. Осы тұр­ғыдан келгенде «Әліппе» автор­лары онда есімі аталып, шығар­маларынан үзінді келтірілген авторларды дұрыс іріктей білген.

Кітаптың үшінші бөліміндегі шәкірттердің өз бетінше оқуына арналған мәтіндер мен олардың авторлары Өтебай Тұрман­жанов, Мұзафар Әлімбай, Шона Смаханұлы, Фариза Оңғарсынова, Ермек Өтетілеуұлының Отан, ұстаз, білім, мектеп, «әліппе» туралы өлеңдері өткен сабақ, қам­тыл­ған тақырып және оқулық маз­мұнымен қабысып тұр. Осы тұрғыдан келгенде «Әліппенің» өн бойында кездесетін басқа да есімі елге танымал балалар ақындары мен жазушыларының шығармалары, «Негеш» энциклопедиясынан алынған ұтымды үзінділер оқулық ажарын ашып, мазмұнын байыта түскен.

Аяулы Ахаң өзінің алғашқы «Әліппесін» жас оқырмандарға ұсына тұрып, суреттеріне көп кө­ңі­лі толмайтынын, оның қа­зақ­та кәсіби суретшілердің аздығынан туындаған олқылық екенін қынжыла жеткізген еді. Бұл жолғы «Әліппенің» кәсіби суретші Бағдагүл Ералиева сал­ған әдемі суреттері оқулық маз­мұнын көркемдеп, кітап кел­бетін айшықтап тұр.

Еліміздегі барлық қазақ мек­теп­теріне жол тартқан жаңа «Әліппені» қайтарған министр А.Қ.Аймағамбетовке, оның автор­лары: педагогика ғылым­дарының докторлары, профессор Ә.Жұмабаева мен Н.Құрманға, әдіскер ұстаз Б.Сабденоваға, әсем безендіріп, сапалы қағазға басып шыққан «Атамұра» баспасына алғысымызды білдіреміз.

Тәуелсіз Қазақстанның жас ұрпағын әлемдік білім биігіне бас­тайтын кітапқа «Төрлет, Әліп­пе!» дейміз бек риза көңілмен.

Мырзатай ЖОЛДАСБЕКОВ,

мемлекет және қоғам қайраткері,

Қазақстан Республикасы мемлекеттік сыйлығының лауреаты