Әлем деген кім? Өзімізден басқа әдебиеттің бәрін шетел деп білеміз. Іргедегі орыс әдебиеті бір төбе болса, ағылшын, қытай, француз, тағысын тағылар әлем әдебиетінің негізгі өкілдері. Кеңес уақытында мемлекеттік идеологияға сай алыс-жақын шетелдермен қарқынды әдеби-мәдени байланыс орнады. Cоның нәтижесінде, қазақ әдебиетінің 50-жылдардан бастап 80-жылдарға дейінгі кезеңінде әлем әдебиетінен көптеген аударма жасалды. Тәуелсіздік жылдарында сол шығармалардың бір шоғыры мемлекеттің қолдауымен «Аударма» баспасынан қайта басылды. Осылайша, хакім Абайдың жолымен, «орысша оқу керек, хикмет те, мал да, өнер де, ғылым да – бәрі орыста тұр» деп орыстан үйрену үшін әдебиетінің жақсысын өз тілімізге аудардық. Үлкен әдебиеттердің шығармасы қалай жазылатынын көру үшін қазақ оқырманына алып келді. Яғни ең алдымен, бұл байланыстың өзіміз үшін пайдасы көп болды. Әрине, екіжақты әдеби-мәдени байланыстың нәтижесінде қазақ авторлары да өзге тілдерге аударылып, мың-сан данамен жарияланды. Мәскеу жұрты Абай мен Әуезовті білмесе де Олжас Сүлейменовті таныды (содан бері Сүлейменовті орыс әдеби ортасы ұмытқан жоқ).
Бүгінгі таңда да аударма ісі белгілі бір деңгейде жүріп жатыр. Бірнеше жыл бұрын «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында қазіргі заманғы қазақ әдебиетінің үздік үлгілері БҰҰ-ның алты тіліне аударылған еді. Бұдан бөлек «Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық» жобасы аясында аудармашы мамандар мен ғалымдар, жоғары оқу орны оқытушылары бірлесе отырып, түрлі тақырыптағы әлемнің 100 оқулығын қазақ тіліне аударды. «Фолиант» баспасы да кейінгі жылдары көркем аудармалар басып шығаруда. Сондай-ақ Qasym баспа үйі қазақ әдебиетінің ең жақсы шығармалары мен әлем әдебиетінің қазақ тіліндегі сәтті аудармаларынан бөлек тиісті қаламақысын төлеп, арнайы аудармалар да жасатып жүр. Мәселен, аудармашы Кенжебай Ахметов М.Булгаковтың «Ит жүрегі», Л.Толстойдың «Өмір туралы» шығармаларын аударды. Бұдан бөлек Тәкен Әлімқұловтың 60-жылдары аударған «Кішкентай ханзадасы» да (авторы Антуан де Сент-Экзюпери) бар. Бердібек Соқпақбаевтың ең соңғы жазылған шығармасы «Ергежейлі еліне саяхат» алғаш кітап болып осы Qasym kitaphanasy сериясымен жарық көрді.
Әрине, ағысы қатты әдебиет үшін бүгінгі нәтиже аздық ететін болар. Ағысқа бетпе-бет келетін болсақ, жақсы шығармалардың жазылуы жағынан да, оқылуы жағынан да төтеп бере алмайтынымыз анық (бірақ кейде «бұл барша әлем әдебиетіне ортақ мәселе ғой» деп көңіл жұбатамыз). Сондықтан бар мен жоққа таңба басып, айқындаудан һәм баға беруден аулақпыз.
Ал шет тілдерге аударылу әдеби ортада әрқашан жазушылық басты мақсат болып келген. Мерзімдік һәм мерейтойлық аудармалар, одан бөлек өз қаражатымен жеке авторлардың мақсатты түрде аударылуы науқанға айналды. Кім қалай жазса да, әйтеуір бір тілге аударылсам екен дейді. Ұлы арманына жету жолында тынбай еңбек етеді. Ретін тауып, кітабы өзге тілде басылып шығып жатса, жазушылығын жарты әлем мойындағандай күй кешеді. Осы өмірде жеткен басты жетістігім дейді (көңілшек адам болса, көзіне жас алуы да мүмкін). Яғни шығармасы шет тілге аударылса, ол оның жетістігі. Өзі өзі үшін тәуір жазушы болғанда, жетістігіне де өзі ғана шын қуанады. Суық ақылмен қарасақ, бұл мінез «жазушылық мақтан» деген шығармашылық ауруға жатады. Ал адамгершілік тұрғысынан келсек, әрине, біреу оқысын, оқымасын, қуансын, қуанбасын – жазғандарың өзге тілге аударылып жатса, неге шаттанбасқа?! Әлқисса.
Сонымен байыппен әлем әдебиеті кімдер екенін анықтадық. Ал әлем әдебиетіне қазақ әдебиеті кім? Һәм қаншалықты таныс? Әрине, ешқандай әдебиеттің бізді жатқа оқуы міндетті емес. Һәм ол біз үшін аса маңызды болмауы керек. Жер планетасының сонау бір бөлігінде Қазақстан деген елде қазақ әдебиеті өмір сүрсе, өзінен алыстағыларға ол да әлем әдебиеті саналар-ды. Ал ол әдебиеттің жағдайы қандай, шамасы қалай? Деңгейі ше? Ол – сол ұлттың мемлекеттік мәселесі.
Әрқашан әлемге құлақ түреміз: бар жаңалық сонда. Букер сыйлығы табысталса, елең ете қаламыз. Нобель сыйлығын кім алады деп жаз ортасынан болжай бастаймыз. Әйтеуір, әлемге көз салсаң, жылда бір лауреат, мыңдаған доллар. Сонда да сан-қилы пікірталас. Ал біздің жалғыз жаңалығымыз бар – Мемлекеттік сыйлық. Бір жақсысы, ешқандай әдеби болжам һәм зерттеу жазылмай-ақ оқырман кім немесе кімдер алатынын біліп отырады. Оның өзіне алдағы жылдары беретін «лайықты» автор таусылатын сияқты. Сөйтіп таңдау бірден орта буын ақын-жазушыларына түсіп кетіп, өзімізді өзіміз таңғалдырмасақ болды. Ал Алаш сыйлығы қазір «тыныштықта» өтетін болған. Кім алып, кім қойды – санына жете алмайсың, о шеті мен бұ шеті алыс.
Сонымен биылғы Нобельді кім алады? Осы жолы Муракамидің бағы жана ма екен? Әлде Улицкая ма? Бәлки, саяси оқиғаларға байланысты ауғандық авторға немесе сол тақырыпқа берер. Әлемдегі әдеби оқиғалардың барлығы әйнектің арғы жағында өтіп жатқандай. Әрине, арамызда биік-биік таулар мен теңіз жатыр. Стокгольм мен Нұр-Сұлтанның арасы алыс шығар... Дегенмен, әр жыл сайын әлемдегі үлкенді-кішілі әдеби оқиғаларға қарап отырып, қазақ әдебиеті тым шалғайда сияқты көрінеді: оның бәрі басқа бір әлемде болып жатқандай. Бәлки, біз басқа планетада тұрып жатқан шығармыз...
P.S.: Қазіргі қазақ әдебиетінде өткенді аңсау һәм қимау симптомы әлі де белең алып тұрғанын айта кетейік. Жүрекке салмақ салып қана қоймай, «бұқаралық сана» қалыптастырған бұл сағыныштың басты себебі, әрине автордың материалдық жағдайы. Шығармашылық адамдарының, салыстырмалы түрде алғанда, тым жақсы өмір сүрген кешегі дәурені бүгінгі авторлардың тәтті түсіне айналса керек.
Кеңес заманының көзқарасында әдебиет, ең бірінші, идеологияның насихатшысы болды. Сол үшін де әдебиетке көзсіз қомақты қаржы бөлінді. Бұл саясаттан пайда тауып, жақсы өмір сүрген жазушылардың қарасы көп. Шетелдік шығармалардың оқтын-оқтын қазақ тіліне аударылуы да осы саясаттың игілігінен туған іс.
