1988 – Ұлу жылының көктемі. Ел астанасы Ұланбатыр қаласын жиектей ағып жатқан атақты Тула дариясының көбесі сөгіліп, ежелден бері керейіт Тұғрылдың құрметіне «Хан тауы» аталып келе жатқан Боғданың биігінен ескен жылы самал, әз қаланың жібек кекілін желіп, шаһардың кірпігінде қонақтаған қыстың соңғы ызғарын ертіп түсірген тұс. Алда жайма-шуақ жаз.
Орталықтан шалғай орналасып, көне бекініс Урганың солтүстік-батыс шебіне ірге тепкен Буянт-Ухаа әуежайында абыр-сабыр, сапырылысқан адам. Әуежайдың шетелдік қонақтарды қабылдайтын бөлімінің есік көзінде бес-алты адам жиналып тұр. Тегі басшысы болар, бет әлпеті шөл даланың топырағындай тарғыл тартқан, ақ шашты, жасы алпыстың аңғарына аяқ басқан ер адам өзінің оң жақ қапталында үнсіз тұрған жылы жүзді, көзінде мейірім шуағы тұнған, көркем мінезді бойжеткенге назарын аударып «Рая қызым, бері келші!» деп шақырды.
Манадан бері ой үстінде толқып тұрған жас ару «құлағым сізде» дегендей ақырын басып ақсақалдың қасына келді. Әуелі қария өзін таныстырды. Сыртқы істер министрлігінің ардагер қызметкері екен. Оның сыртында шығыстану һәм ислам бойынша маман. Қысқасы, көпті көрген, көп өткелден өткен адам. Сөзі нық, ісі мығым. Үкінің үлпілдегіндей ұшып тұрған қазақ қызына бір қарап алып: «Қарағым, – деді. – Саған халықаралық үлкен міндет жүктеліп отыр. Бұл істі қалайда абыроймен атқаруың қажет. Бұйырса, жарты сағаттан кейін ауғанстандық жетім балаларды отырғызған ұшақ келіп қонады. Бұл жеткіншектерді мемлекеттің арнайы адамдары барып, от пен оқтың ортасынан теріп алды. Есіңде болсын, қызым, бұлар – соғыстан басқа түк көрмеген әрі тұл жетім өскен бейбақтар. Осыларды тәрбиелеу ісін үкімет саған жүктеп отыр қарағым! Сөз осымен бітті».
Тегі Раяның ұлты қазақ, әлмисақтан мұсылман отбасында өсіп-өнгендіктен алыстан келген ауған балаларына ана болуға осы адам лайық деген болуы керек үкімет. Олар қателеспепті. Расында, Рая жетесінен қиылған қырқа пышақ секілді көңіл жүзі майырылған ауғандық отыз көген көзге «ана» болды.
* * *
Хош, сонымен... Көк аспанды тіліп ұшқан ұшақ аэропортқа келіп қонды. Бұл күн мамыр айының 13-ші жұлдызы болатын. Содан бері 33 жылдың жүзі болыпты. «Тарих дегеніміз – өткен уақыттар емес, есте қалған сәттер» деп Батыстың танымал шайқы философы айтқандай, осы оқиға, осы бір сәт Рая Дәріпханқызының есінен бір сәт шыққан емес. – Алғаш көргенімде, – деп еске алады Рая апамыз. – Көз ашқалы бомбаның ащы түтінінен басқа дүние көрмеген бес-алты жастағы балалардың бойынан тыныштық, бейбітшілік деген ұғымдар толық өшкені байқалды. Өзара қатынастары ауыр, айтыс-тартыс, жанжал-дау, төбелеске бейім. Адамның көзіне тіке қарау деген жоқ. Өмірі үй-күй көрмеген балапандардың дене тазалығы жайлы сөз етудің өзі артық. Кәдімгідей жабайыланып кеткен.
Жоғарыдағы пікірді апамыз скайп арқылы айтып берді. Кезегінде біз де қарап қалмай «Жетім балаларды тәрбиелеуді қалай бастадыңыздар?» деп сұрақ қойдық. Апамыз айтады:
– Отыз баланың тәрбиесіне жалғыз өзім үлгермейтін болғандықтан Тұңғылық деген әріптесім көмектесті. Әуелі барлығын моншаға алып барып жуындырдық. Расын айтқанда, олар тіпті қарапайым тамақтану әдебін білмейді екен. Бізді көрсе қашып барып төсектің астына тығылады. Даладан дыбыс немесе көліктің шуы естілсе «дұшман, дұшман» деп айғайлап, жік-жапар болады. Ойыншықпен ойнауды білмейді. Әдемі мүсіндерді тепкілеп тастайды.
Сол себепті балаларға ең әуелі өздерін тыныш өмірге аяқ басқанын түсіндіріп, қоғамдық қатынасқа баулу ісін қолға алдық. Ең қиыны, олар пуштун-парсы тілінде сөйлейді. Біз онысын түсінбейміз. Ақыры жетімдермен толық тіл табысу үшін өзім парсы тілін алғашқы баспалдақ деңгейінде оқып, үйрендім. Бұл талпынысыма ауғандық екі маманның көп көмегі тиді. Сөйтіп бес-алты айдың ішінде балалармен сөйлесетін, тіл табысатын дәрежеге жеттім.
* * *
Айтпақшы, ұмытып барады екенбіз. Осы орайда оқырман тарапынан «Ауған балаларына ана болған Рая Дәріпханқызы кім?» деген сұрақ туындауы заңды. Айталық, бұл кісі 1950 жылы Ұланбатыр қаласында туып, 1968 жылы Бай-өлке аймақ орталығында он жылдық орта мектепті бітірген соң, Моңғол мемлекеттік университетінің орыс тілі мен әдебиеті факультетіне қабылданған екен. Оны 1973 жылы бітірген. Университеттің соңғы курсында Намқай Қабдылұлы дейтін азаматқа тұрмысқа шыққан. Жоғары оқу орнын тәмамдаған соң, қалалық балабақшалар жүйесі орталығына орыс тілін үйрету ісі бойынша әдіскер болып ұзақ жыл қызмет атқарған. Осы аралықта, яғни 1988-1990 жылдары ауған балаларына «ана» болу бақыты бұйырған. Апамыз 2010 жылы еңбек демалысына шыққан. Қазір аман-есен, Ұланбатыр қаласында тұрады. Қысқаша өмір-тарихы осы.
* * *
Қазір жасы жетпістің жиегіне ілінген Рая ханым сол бір қиын күндері өзіне бауыр басқан жетімдерді әлі күні сағынатынын айтады. Бір дәтке қуат етерлік дүние: өткен күннің белгісіндей олармен бірге түскен фотосуреттер сақталған. Мына бір жансыз бейнеде Рая анасының құшағында отырған үш ұлдың аты-жөні – Ниматулла, Самиро, Поуд екен (1-сурет). Бұлардан басқа Фарзуна, Измарай, Бисмело, Ахмадулла, Рахматулла, т.б. балдырғандар Рая ананың қамқорлығын көрген.
Қазіргі таңда бәріміз көріп отырмыз. Ауған елі қайта бүлінді. Мемлекет билігіне «Талибан» дейтін топтың адамдары келіп орнықты. Оны жақтамайтын басқалар елін тастап, босып жатыр.
– Өткенде АҚШ ұшағының қанатына жабысып, әуе кемесіне мініп бара жатқан адамдарды теледидардан көріп, көзімнің жасын тыя алмадым, – дейді Рая Дәріпханқызы. – Осы бейбақтардың арасында менің балаларым жүрмесіне кім кепіл?! Рас-ау. Әттең осыны көріп, біліп отырып, еліміздегі тыныштықтың қадірін бағаламайтынымыз өте өкінішті. Абай атамыздың: «Тыныштық іздеп таба алмай жүрген жұрт тыныштық көрсе, сәтке тұрмай, тыныштықтан жалыға қалатұғыны қалай?» дегені сияқты.
* * *
Осылай ауған жетімдерін екі жыл бағып-қағып, 1990 жылы өз қолымен жетектеп алып барып туған еліне табыстап қайтқан Рая апамыз жуықта Моңғолияның беделді басылымы «Өнөөдөр» газетіне сұхбат беріпті. Осында көп дүние айтылғандықтан апамыздың әңгімесін қаз-қалпында ұсынып отырмыз:
– Ауған балаларын екі жыл тәрбиелеген соң туған жеріне жеткізіп салдыңыз. Осы оқиға жайлы айтып берсеңіз?
– Дүниеде саған үмітпен қараған жетім баланың нәркес жанарынан ауыр нәрсе көрмедім. Жетімдерді еліне жеткізу үшін біздің балабақша меңгерушісі, дәрігер және мен, оған қоса Сыртқы істер министрлігінің бір маманы, сауда ұйымының өкілі қатарлы жеті адамдық делегация Ресей арқылы Кабулға бардық.
Екі жылдың ішінде балалар маған, мен оларға қатты бауыр басып кеткен едік. Сол себепті көген көздерді Ауғанстанға жеткізіп, өкіметіне табыс еткен сәт өте ауыр болды. Олар менің етегіме жабысып: «Ұстазым, анашым, бізді тастамашы. Моңғолияға алып кетіңізші. Мұнда дұшмандар бар. Олар келіп, бізді өлтіреді. Біз қайтеміз», деп жылады.
Жоғарыдағы оқиға әлі көз алдымнан кетпейді. Көп жыл өтсе де, балаларым қайда, қалай өмір сүріп жүр екен, кездессем, көмек қажет болса қолұшын берсем, жақсы тұрмыс кешіп жүрсе, тілектес болсам деп үнемі ойлаймын.
Өткен жылдары Моңғол армиясының бітімгер жауынгерлер тобы Ауғанстанға барады дегенді естіп, оларды бастап бара жатқан офицерге: «Ауғанстанда менің балаларым бар еді, соларды сұрастырып тауып берші», деп өтіндім. Ол: «Қолымнан келмейді. Бізге жүктелген тапсырма бойынша адам іздеуге мүмкіндік жоқ», дегені. Сыртқы істер министрлігі арқылы да балаларымды іздеп көрдім. Алайда хабар жоқ.
– Балаларыңыздан қашаннан бері байланысыңыз үзіліп қалды?
– Балаларым барған соң бес-алты жыл үзбей хат жазып тұрды. Ең алғаш Бисмелодан хат келді (2-сурет). Одан кейін Самиро мектепке кірген соң хат жолдады. Жазуы өте әдемі екен. Мен оларға қазақша кесте тігуді үйреткен едім. Олардың тіккен кестелері менде әлі де сақтаулы тұр.
– Балаларыңыз екі жылдың ішінде моңғол тілін жап-жақсы үйреніп алған дейді. Рас па?
– Солай. Біздің балалар моңғол тілін үйренумен қатар, соңын
да әрқандай іске ерекше белсенді болды. Үйреткенді дереу қабылдап, берілген тапсырманы өте тиянақты атқаратын еді. Мені «Рая жон» дейтін. «Жон» ауған тілінде құрметтеуді білдіретін ұғым екен. Әдемі киініп келген сәтімді қалт жібермейді. «Әдемі, әдемі, Рая жон» деп бетімнен иіскеп мәз болысады. Нашарлау киініп келсем, жаман демей: «Рая жон. Енді андағыны кимеңізші», десетін. Өздері сүйкімді әрі талғампаз. Осы балаларды үнемі еске алып отырамын. Қазір қайда екен? Тағы біреулер қорқытып жүр ме деп уайымдаймын.
Бірде Ауғанстанға барған «Ардын эрх» газетінің тілшісі Б.Пүребдаш осы балалар туралы «Майдан шебінен белгілеу» атты материал жазыпты. Оқып, көріп қатты қуандым. Мақалада балалардың фотосуретін қойып, олар ұстаз-анасын сағынып жүргенін жазған екен. Осы газет менде сақтаулы тұр.
Айтпақшы, жоғарыдағы сапарымызда Ауғанстан үкіметі балаларды жеткізіп берген мені және басқаларды «Достық» орденімен марапаттады (3-сурет). Осыған қатты қуандым. Шіркін-ай, балаларыммен кезіксем, көп жыл бұрынғы қызықты оқиғаларды еске алып, апа болғанымды, олардың тіккен кестелерін сақтап жүргенімді айтар едім.
* * *
Бұл мақаланы жазу барысында тағы бір қызық дерекке кездесіп қалдық. 1990 жылы жетімдерді Ауғанстанға жеткізген ұшақтың командирі Ташуан Дөтейұлы деген ағамыз екен. Тәкеңнің жасы тоқсаннан асыпты. Әлі тың. «Моңғолия еліне еңбек сіңірген ұшқыш» деген атағы бар. Ұланбатыр қаласында тұрады. Хабарласып «Ауған сапары» жайлы сұрап едім ағамыз: «Жетімдерді отырғызып алып Ұланбатырдан ұшып Иркутск, Новосібірді басып өтіп, Алматыға түстім. Одан Ташкентке ұштым. Ол жерде Мәскеуде арнайы дайындықтан өткен адамдар күтіп отыр екен. Соларды кабинаға салып алдым. Олар жол-жөнекей ауған және ағылшын тілінде сөйлеп, бізді Кабулмен байланыстырды. Дәл осы күні жаулар Кабулға шабуыл жасап, қала қоршауда қалыпты. Шаһардың қақ төбесіне дейін 3,6 мың метр биікті ұстап ұштым. Одан төмендесең, тауға бекінген дұшмандар атып түсіреді. Тура қаланың төбесіне келдім де, 3,6 мың метр биіктен шыр айналып, шеңбер жасап құлдилап тарттым. Жаман ұшағымды ышқынтып әкеліп қара жерге топ еткізгенімде америка мен орыс ұшқыштары таңғалып басын шайқады. Қайта ұшқанда да солай қаланы үш айналып, ұшақты ышқындырып тартып отырдым. Менің ізімді басып Кабулдан көтеріле алмай тұрған орыстың әскери ұшақтары ұшып шығып жатты» деп қысқа қайырды.
