Жамбылдағы төтенше жағдайдың себебі неде?

Бұл қайғылы оқиға бүкіл хал­қы­мызды дүр сілкіндіріп, үлкен алаңдаушылық туындат­қаны мәлім. Бәрінің көкейінде: «Бұл төтенше жағдайдың себебі неде? Мұндай оқиғалар біздің елімізде неге жиілеп кетті? Бұған кім кінәлі?» деген сауалдар бар. Сондықтан бұл мәселе жөніндегі өз пікірімді еліміздің бас басылымы арқылы білдіруді жөн санадым.

Қазіргі жағдайда болған оқиға туралы бірнеше болжам айтуға болады:

– қоймада сақталған заттар талан-таражға түсіп, оның ізін жасыру үшін істелген әрекет;

– әскери қоймада өрт пен жарылысты болдырмауға арналған жұмыстардың тиісті деңгейде болмауы;

– әскери қоймада жұмыс іс­тейтін адамның (адамдардың) өзінің басшысына (басшыларына) жасаған қастығы;

– әскери қоймада қауіпсіздік ере­желерін белден басып, істеу­ге болмайтын жұмыстарды жүр­гізу немесе тағы басқа да келең­сіздіктердің орын алуы.

Ресми деректерге қарағанда, аталған әскери қойма – инже­нер­лік-саперлік қойма, ол өт­кен ғасырдың 70-жылдары салын­ған, онда инженерлік-са­пер­лік жұмыстарға қажетті снаряд­тар, құрал-саймандар және Арыс болған жарылыс­тан аман қалған әртүрлі снарядтармен қатар, 500 тонна тротил сақталған. Өрт кешкі 18 са­ғат 45 минутта басталған, оны сол әскери қоймадағы өрт сөн­дірушілер сөндіруге тырысқан, біршама уақыттан кейін ол жер­ге облыстық төтенше жағ­дай­лар департаментінің өрт сөн­діру­шілері, полиция мен же­дел жәрдем қызметкерлері және әскери прокурор өз жүргізу­шісі­мен бірге барған. Сол кезде жарылыстар басталып, снарядтар жан-жаққа ұшқан. Сол жарылыстардан адамдар мерт болып, көптеген ғимаратқа зиян келген, қойма аумағындағы адамдар мемлекет тарапынан ұйымдастырылған арнаулы орындар мен туған-туыстары­ның үйлеріне барып панала­ған, автомобиль және темір жол қатынастары тоқтатылған, облыс орталығында арнайы штаб құрылып, жарылыстың салдарынан туындаған жағдайды қалпына келтіру жұмыстары бас­талып кеткен.

Осы айтылған деректердің негізінде, өзімнің қауіпсіздік саласында қызмет істеген отыз жылдан астам уақытта осындай төтенше жағдайларды зерттеу барысында жинаған тәжірибеме сүйеніп отырып, төмендегідей қорытынды жасауға болады деп ойлаймын.

Әскери қоймада орын алған төтенше жағдай жауапты лауазымды адамдардың қауіпсіздік шараларын белден басуының салдарынан туындаған. Олай дейтінім, ол жерге екі жыл бұрын Арыстағы жарылыстан аман қал­ған снарядтар апарылып, олар 500 тонна тротил тұрған қой­малардың жанында сақталған (қазірге дейін қоймада не жарылып, не қалғаны беймәлім).

Менің білуімше, Арыстағы жарылыстан аман қалған снарядтар, барлық қауіпсіздік шараларын қолдана отырып, арнайы полигонға апарылып, сол жерде залалсыздандырылып, жо­йы­луға тиіс еді. Ол тура­лы елі­міздің Президенті Қ.К.Тоқаевтың Арысқа арнайы барған сапарлары кезінде екі мәрте нақты айтылған болатын. Сонда бұл аса жауапты тапсырма неге орындалмай қалған? Сондай тапсырма бола тұрып, қазіргі кезде ешқандай әскери қажеттілікке жарамайтын, ауған соғысы кезінде жасалып, ол соғыс біткеннен кейін Арыстағы арсеналға әкелінген өте ескі және жарылуға бейім тұрған снарядтар неге Жамбылдағы қоймаларға апарылып, аса қауіпті жарылғыш болып саналатын тротилмен бірге сақталған? Мұндай шешімді кім және не үшін қабылдаған?

Меніңше, бұл сауалдарға бір ғана жауап бар. Ол – снарядтарды Жамбылдағы арнайы инженерлік-саперлік әскери қоймаға апарып, бөлшектеп, олардағы мыс пен қорғасынды және жарылғыш заттарды бөліп алып, сатып, ақша табу.

Мұндай жұмыстарды, көп­шілік жағдайда, арнайы білімі мен ешқандай жауапкершілігі жоқ, болар-болмас жалақыға көне­тін адамдар атқарады. Сон­дықтан ондай адамдар қауіп­сіздік шаралары мен еңбек заң­дарын сақтамайды, олардың жұмыс­тары көп жағдайда төтен­ше жағдайларға алып келеді. Айтылған деректер бұдан бұрын Арыс пен Отарда орын алған бір­неше жарылысты тергеу кезін­де анықталған болатын.

Сондықтан Жамбылдағы болған оқиға, өрт пен одан кейін болған жарылыстардың хроникасына қарағанда, ондағы қалыптасқан жағдай да осылай өрбіген деп айтуға негіз бар. Өйткені әскери қойма – анау-мынау ғимарат емес, оны арнайы әскери адамдар күзетеді, он­да­ғы қоймалар өрт болғанын дереу арада білдіретін және орын алған өртті лезде сөндіретін арнаулы заманауи жабдықтармен қамтамасыз етілуге тиіс (өкініш­ке қарай, Арыстағы арсенал­ға бө­лінген қаржының жарым-жар­тысы талан-таражға түсіп, он­дағы жабдықтар 2019 жылы болған өрт пен жарылыс кезінде істемей тұрған). Сонымен қатар ол қоймада арнаулы өрт сөн­ді­ретін бөлім болу керек. Ол бө­лім­нің әскери қызметшілері жа­рыл­ғыш заттар мен снарядтар сақталған қоймада өрт шыққан­да оны қалай өшіруді білулері қажет. Өрт сөндіру үшін және жарылыс болып жатқан жерге барып жұмыс істей алатын брондалған құрал-жабдықтары да болуы керек.

Ресми дерек бойынша, Жамбыл облысындағы өрт жұ­мыс уақытынан кейін, яғни 18 сағат 45 минутта инженерлік қой­ма­лардың біреуінде шыққан. Жұ­мыс соңында, яғни 18.00-де қол­даныстағы ережеге сәйкес, бар­лық жұмыс тоқтатылып, жауапты адамдар қоймаларды тек­серіп, содан соң жауып, олардың есіктеріне өздерінің мөрлерін басып, қоймалардың кілттерін кезекшіге тапсырып, қоймадан шығып кетулері керек.

Менің пікірімше, өрт снарядтарды бөлшектейтін қоймалардың біреуінен шыққан болса керек, ол жерде сол уақытта жарылғыш зат­тар (оқ-дәрі және басқа да жанғыш бұйымдар) болған, олар қауіпсіздік шараларының сақталмауынан тұтанып, өртке айналған. Ол қоймада қажетті өрт сөндіргіштерінің істемеуіне немесе болмауына байланысты, шыққан өртті дер кезінде сөндіре алмаған. Өрт шыққан қоймада жарылыс болып, өрт басқа қой­маларға өтіп, ол қоймаларда да жа­рылыс басталған. Соның нәти­жесінде, ол жерге келген, ештеңеден хабарсыз және бей­қам, ол қоймада нендей заттар сақ­талып жатқанын білмейтін әскери прокурор мен Жамбыл об­лыс­тық төтенше жағдайлар де­партаментінің қызметкерлері мерт болған, жарақат алған немесе із-түзсіз жоғалып кеткен.

Енді жарылыс болған әскери қоймада тергеу жұмыстары басталады. Бірақ одан аса дұрыс нәтиже шықпайды деп ойлаймын. Өйткені болған жарылыстардан кейін ол жерде шұңқырлардан басқа ештеңе қалған жоқ.

Әскерилер мен әскерилерге теңестірілген құрылым қызмет­керлері командирдің бұйрығына бағынып, жарғыға сәйкес әрекет жасайтыны белгілі. Сондықтан тергеу кезінде бұл ескерілсе, дұрыс болар еді. Жазықсыз адамдар жапа шекпеуі керек.

Бұл айтылғандар – менің жеке пікірім, мүмкін мен қателесемін. Олай болған жағдайда алдын ала кешірім сұраймын.

Осы айтылғандарды қоры­тын­дылай келе, алдағы кезде мұндай төтенше жағдайларды болдырмау үшін төмендегідей іс-шараларды ұсынамын:

1. Мемлекет басшысы берген тапсырмалардың дер кезінде әрі сапалы орындалуын қадағалап, ол туралы ақпарат дайындайтын адамдардың жауапкершілігін күшейту қажет. Олар мемлекеттік органдар мен өңір басшыларына Мемлекет басшысының тарапынан берілген тапсырмалардың орын­далуын өз көздерімен көріп, тексеріп, олардың анық-қа­ны­ғына көз жеткізулері керек. (Менің бұл ұсынысымды кей­біреулердің дұрыс түсінбеуі және қабылдамауы мүмкін. Бірақ осы мәселе, мемлекеттік органдардың функцияларына тайға таңба басқандай етіліп жазылып қойылғанына қарамастан, көп жағдайда көзбояушылыққа әкелетіні күнделікті өмірден көп­шілікке мәлім екені белгілі). Өйт­пеген жағдайда, оның салдары жоғарыда айтылғандай төтенше жағдайларға алып келеді;
2. Тез арада барлық әскери қойманы қайтадан тексеру керек. Ол жұмыстарға Парламент депутаттары мен күштік мемлекеттік органдардың білімді әрі адал ма­мандарын тартып, олардан комис­сия құрып, оны тек Мемлекет бас­шысына бағындыру керек. Олар қысқа мерзімде барлық қой­маны тексеріп, әр қоймада қа­лыптасқан жағдай жөнінде өз пікірлерін жазып, Президентке баяндап, қабылданған шешімнің іске асуын қадағалап, оның барысы туралы өз қорытындысын беру­лері керек. Бұл ұсынысты мен Арыста болған жарылыстан ке­йін газет арқылы ұсынған бола­тын­мын. Бірақ естуімше, әс­кери қой­маларды Қорғаныс министр­лігі өзі тексеріп, өзі қорытынды жа­саған. Ал оның нәтижесі мен сал­дарын біз Жамбылда болған жа­ры­лыстан көріп-біліп отырмыз;
3. Арыстағы әскери арсеналда сақ­талған снарядтар мен жа­рылғыш заттардың қаншасы залал­с­ыздандырылып, қаншасы жойыл­ғаны, қаншасы қандай қойма­ларға апарылғаны халқы­мызға әлі күнге дейін мәлім емес. Сондықтан оны құзырлы органдар тексеріп, қорытындысын жария­ласа дұрыс болар еді;
4. Барлық қоймадағы залалсыздандырумен және снарядтарды бөлшектеумен айналысатын бизнес құрылымдардың жұмысын тоқтатып, ол жұмыс­тарды жүйелі түрде жүргізуге қажетті мемлекеттік деңгейдегі шешім қабылдау керек.
5. Алдағы уақытта Жамбыл­дағы әскери қоймада болған төтенше жағдайларға ұқсас оқиға­лар бола қалса, өрт сөндіру­шілер мен полиция қызмет­керлерін ондай жерге жақын­датпау керек. Ол үшін әр қоймада қандай жарылғыш заттар барын, оларды қалай залалсыздандыруды білетін, керекті брондалған құрал жабдықтармен қамтамасыз етілген, арнаулы әскери бөлімдер құру қажет. Аса қауіпті өртті сөндірумен тек солар ғана айналысуы керек. Олай болмаған жағдайда Жамбылдағы сияқты, азаматтарды ажалға итермелейміз.

 

 Ержан ИСАКУЛОВ,

генерал-майор, Ұлттық қауіпсіздік органдарының ардагері