ЖЕҢІС – 65

CОЛДАТ РУХЫН ОЯТҚАН ӘУЕН “Әрбір көктем сайын менде майдан даласында солдаттардың рухын көтеруге көмектескен, елімізге қанды қырғында жауға қасқайып қарсы тұруға септескен әндерді айтуға деген құштар тілек пайда болады”. Әлібек Дінішев. Сәуірден себезгілеген күн шуағы мамырға ауысар тұста КСРО халық әртісі Әлібек Дінішев Алматыдағы Абай атындағы мемле­кеттік академиялық опера және балет театрында ең әйгілі әскери әндерден, майдан даласын­да шыр­қалған шығармалардан құралған концертін берді. Концертке келген тыңдарманда есеп болмады. Олай болатын да жөні бар, Әлібек Дінішевтің бұл концерті Ұлы Жеңістің 65 жылдығына арналды. – Мен бұл әндерді бала кезімнен естіп өстім. Осы рухты әндерді менің ата-анам да, олардың майдандас достары да шырқаған. Бұл шығармалар ата-аналары­мыздың өршіл сезімінен, тағдыры­нан, үмітінен өріліп туған. Және бұл туындыларды біздің музыкалық мәдениетіміз бен тарихымыздың інжу-маржандары деп айтуға толық қақымыз бар, – дейді әнші. Әлемнің ең үлкен сахналарын тамаша дауысымен елітіп, егілдір­ген әншінің Алматыдағы концерті оқшау мәдени оқиғалардың қа­тары­­нан орын алары сөзсіз. Жеке концертінің өзін бүтін бір спек­такльге айналдырып, тыңдарманын құйқылжыған дауыспен баурай жөнелетін әншінің репертуары қай кезде де камералық циклдарға, ха­лық әндері мен романстарға, қазақ­стандық опералардың партия­ларына құрылатыны белгілі. Құлағыңның түбінен қанат қақ­қан қайталанбас қоңыр дауыс ән­нің бүкіл бояуын ашып, әуезді әде­мі суретке айналдырып жібере­тін­ді­гін әркез байқайсың. Қазақ, орыс, ба­тыс­­еуропалық опералар мен ро­манс­тарды орындағанда Әлі­бек Дінішев­пен орын таласар талант сирек екендігін тағы мойын­дау керек. Александр Беляков жетекшілік ететін Қорғаныс министрлігінің эстрадалық-симфониялық оркестрі сүйемелдеген Дінішевтің әрбір әнін тыңдарман ыстық ықыласпен, риясыз қошеметпен қарсы алды. – Әсіресе, Әлібектің орын­дауын­дағы әскери әндер ерекше әуезді шығады. Ол осы әндердің ең үздік орындаушысы екендігі де еш күмән­сіз. Және бұл тақырып ол үшін қа­сиет­­ті де. Себебі, Әлібектің әкесі –май­дангер. Концерт тек бір әкенің рухына емес, жеңіс жолында өмір­лерін қиған, тағдырларын Отан үшін тәрк еткен барлық адамдарды еске алуға арналып отыр, – деді әсерлі кештің ауанымен толқи тіл қатқан кон­церттің жүргізушісі Сағынай Абдуллин. Концерттен керемет әсер алып, майдан даласына сапар шеккендей болған қалың тыңдарманның ойы бір жерден тоғысады. “Әлібек Дінішев отандық мәдениеттің бүтін бір дәуірі, Қазақстанның брэнді. Өнерге қызмет ету үрдісімен ол орындаушылардың кейінгі буыны­на үлгі бола алады. Бүгінгі концерт – тыңдармандар алдындағы өзіндік есеп. Бұл қарт майдангерлерге көр­сетілген құрмет пен естелік қана емес, үлкен отаншылдықтың, шы­найы елжандылықтың музыка тілі­мен сыртқа атойлауы. Мен оның әндерінің ардагерлеріміздің көңілін көтеріп, рухын тағы бір оятып өткеніне сенімдімін”, – дейді тама­ша концерттің тағы бір тыңдар­маны, Парламент депутаты Ғани Қасымов. Айнаш ЕСАЛИ. АЛМАТЫ. ӘН ҚҰДІРЕТІ Қазақстанның халық әртісі, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Роза Рымбаеваның Бейбітшілік және келісім сарайында өткен қайырымдылық концерті Ұлы Жеңістің 65 жылдық мерекесіне арналды. Осыдан 65 жыл бұрын майсалы мамырдың дәл осындай маужыраған күндерінің бірінде бүкіл қазақ даласын қуаныш пен шаттық сазы шарлаған еді. Сағы­ныш әуені екі көзден мөлдіретіп жас тамғызып, ерлік пен елдік рухы жырланған еді. Жүрек сы­рын әсем әнмен өрген сондағы жаңғырық әлі күнге дейін жалға­сып, міне, енді оны бүгін әннің Әлиялары қайта түлетуде. Роза есімі аталған жерде, қазақ­тың ержүрек батыр қызы Әлия атының қоса айтылуы бекер емес. Бұл екі есім бір-бірімен рухани қабысып, тіпті әнші Роза қаһарман Әлияның өнердегі бейне­сіндей қабылданып жүр. “Алтын орфей” жүлдесін иелендірген асқақ рухты “Әлия” оны кешегі қанды май­дан­нан қайтпай қалған майдан­гер­лерге өзгеше сезіммен қарауына әсер еткені рас. Еуропадағы халықара­лық байқауда қазақтың қаршадай қызына олжаны кім оп-оңай ұстата қойғысы келді дейсің? Композитор Сейдолла Бәй­тереков­тің “Әлия” әні батылдық пен ерлік­тің әсем саздан айна-қатесіз құйылған мүлтіксіз мүсініндей қабыл­данып, Әлия рухы қазақ эстра­дасының үлбіре­ген гүлін асқақ­татқан. Содан бері Роза Қуаныш­қызының репер­туарынан бұл ән ешқашан төмен түскенін көрген емеспіз. “Әлия” әнінің биігіне көтерілуге жас әншілер барынша талаптанып-ақ бағады, бірақ жұрт оны әлі сол бастапқы қаймағы бұзылмаған қалпында қапысыз тыңдауды ұнатады. Майдангер ұрпаққа өнерімен тағзым ете келген әншінің қайы­рым­дылық концертінде кіл патриоттық және соғыс туралы әндер шырқалды. Астана қала­лық филармониясына қарасты симфо­ниялық оркестрдің (дири­жері Қанат Ахметов) сүйемелдеуі­мен орындалған шығармалар жүректі шымырлатып, бірінен соң бірі тізіле орындалғанда, сұрапыл соғыстан қалған жарақатты жазуда әннің құдіреті шексіз екеніне жұрт сенімі арта түскен. Шоқтығы биік “Қазақстан”, “Әлия”, “Батыр Бауыр­жан” әндері әуелеп, ел үшін ерлік көрсеткен ерлер бейнесі қайта еңсе тіктеген. Соңғысы кеш­те алғаш рет орындалып отыр. Қаһар­ман Баукеңнің ерлігін Ұлы Жеңістің 65 жылдық мерекесі тұсында жаппай жырлап, өскелең ұрпақ санасына сіңдірудің тағылы­мы орасан зор десек, сол үлкен міндетті Роза Қуанышқызы өзінің басты парызы санайтынын байқадық. Қазақ эстрадасындағы түйткіл­ді мәселенің бірі – ана тілде орындалатын нағыз патриоттық әндерге әлі де болса зәрулік сезі­леді. Тәуелсіздіктің діңгегі нығыр­ланып жатқан тұста намыс пен жігерді жанитын, Отанға ерекше сүйіспеншілік сезімін егетін елшіл әндер керек болып жатқаны тағы шындық. Кеңестік дәуірде әскери әндердің денін орыс композитор­лары жазды. Ол санаға сіңіп кетті. Халық арасына кең жайылып кеткендері ләйім, шырқала берсін, бірақ қазақ композиторларының құлағына алтын сырға дей отырып, бұл алғысқа төл өнермен тосқауыл қоятын, ән арнасын мұнан бұлай қазақтың өзінің патриоттық мазмұн­дағы әндері толтыратын кез әлдеқашан жеткенін айтқымыз келеді. Ән мен жырға өзек болар өр тұлғалар қазақта аз ба? Осы орайда тағы бір айта кететін нәрсе, май­дан­гер қарттар үшін қайырым­ды­лық мақсатындағы мұндай мәдени шаралар әрмен қарай жалғасын тапса құба-құп. Әннің құдіретімен жүректегі мейірім отын жандыруға талпынған әншінің елордадағы кешінен түйер қысқаша ой осы. АНАЛЫҚ  ЖҮРЕКТІҢ АЛАУЫ Кеше Күләш Байсейітова атындағы ұлттық опера және балет театрында Ұлы Жеңіс­тің 65 жылдық мере­кесі құрметіне композитор Серік Еркінбековтің “Мәңгі­лік алау” балет-орато­рия­сы көрермен­мен қайта қауыш­­ты. Сахна­лық туындының либреттосын Дүйсенбек На­қыпов жазса, қоюшы-хорео­графы – Вячеслав Гончаров. Бас хор­мейстері Қазақстанның еңбек сіңір­ген қайраткері Ержан Дәуітов, ал қоюшы-сурет­шісі Ресейдің еңбек сіңірген сурет­шісі, Мемле­кеттік сый­лықтың лауреаты Вячеслав Окунев. Жаңғырықты жаңғырту Қайта қауышты деп отырған себебеміз, ол осыдан көп жылдар бұрын Алматыда, Абай атындағы опера және балет театрында тұсауын кесіп, көрермен жүрегінен лайықты бағасын алып үлгерген. Сондықтан композитордың кейін шегініп, бұрын қалам тартқан тақырыбын елорда театрына қайта алып келгендегі себебін екінші дүниежүзілік соғыс тақырыбына арналған шығарманы қазіргі заманның көзқарасымен өңдеп, тың тынысын ашуға, жаңғырта ұсынуға тәуекелі деп ұғындық. Ұлы Жеңіс туралы әр кезең өзінің ғажайып өнер туындыларын тарихи шежіреге қаттаса, сол қыруар дүниелердің уақыт өте келе біразы адамзат санасында ескіріп, көмескі тартуы заңдылық десек, ал кейбірі майданның маздаған мәңгілік алауындай жүректерде сақталып қала бермек. Серіктің “Мәңгілік алауы” қазақ балет өнері тарихында үні үзілмес, ізі өшпес, ұдайы маздап тұратын шоқтығы бөлек шығарма болып қала береріне еш күмән келтірмейміз. Спектакль басталмас бұрын Мәдениет министрі Мұхтар Құл-Мұхаммедтің, балет авторлары Серік Еркінбеков пен Дүйсенбек Нақыповтың қатысуымен брифинг өтті. Сонда балет жайында қысқаша баяндаған министр “Мәңгілік алау” балетінің кезінде үлкен бағаға ие болғанын айтып, уақыт өте келе авторлар бұл балетті шығармашылық тұрғыдан толықтыра қарап, көп жерлерін қайта жазып шыққанын мәлім етті. Алматылық Вячеслав Гончаров пен Санкт-Петербург опера және балет театрының суретшісі Вячеслав Окуневтің еңбектерін жоғары бағалап өтті. Сол себепті, жаңартыла ұсынылып жатқан балет-ораторияны театр ұжымының Жеңістің 65 жылдық мерекесіне лайықты тартуы деп есептеймін, деді. – Ардагерлерге арналған бұл шығарма тек бір адамның ғана еңбегінің жемісі емес, мұны мен осыған қатысқан барша шығармашылық иелерінің бірлесе қол жеткізген табысы деп есептеймін, – деп композитор спектакльдің ойдағыдай аяқталуына атсалысқан министрлік пен театр ұжымына ризашылығын білдірді. Ал Санкт-Петербург театрынан келген қонақ: –Балет-оратория тек музыкадан не биден ғана құралмаған, шындап үңілген адамға оның сыры алақандағыдай анық көрінер еді. Мұның алуан жанрды біріктірген синтездік туынды екеніне күдік келтірмейсіз. Хор, би, драмаға тән элементтер, сурет, ең бастысы музыка осылардың бәрін шашаусыз ортақ идеяға жұмылдырып, бүтін бір дүниеге айналдырды, – деп өнердің ішкі иірімдерінен сыр тарқатты. Батырлар рухын тірілткен Сонау бір замандардың тұншыққан тұңғиығында, Ғалам-Ана жер бетіндегі тылсым әлемнің тыныш­тығын орнатып, оған қыр-қызғалдағындай отты жанар сыйлады. Ол мәңгі осылай жасыл қыраттары жаймашуақ күй кешіп жататын мекен бола ма?.. Жауыздық пен ашкөздіктің алапат құйыны Жер-Ана ошағының отын сөндіруге әккі әлегін сала бастайды. Қатыгездік ұйығы бұлқына шиыршықтанып, көкжиекті көмкерген дала жұлдыздарын сөндіруге бурадай бұлқынады. Жер бетіндегі өмір ошағына қауіп төнеді. Міне, сол бір сәт сахна кеңістігінде керемет бояулар үнімен келісті түйіледі. Күллі ғаламның анасы осыны алаң көңілмен баяндайды. Ана рөлін сомдаған Гүлфайруз Құрманқожаева бейнені бейнебір өзі де сол тылсым құпияның ішіне етене еніп кеткендей беріле, шынайы қалыппен ойнап, халықты иландырады. Әлгі тұтқиылдан төнген жауыздық жалыны ақжаулықты ананың жүрегін қарып, тіршілік ошағы біртіндеп өшіп бара жатқандай әсер қалдырады. Алаңқайдан алқызыл қызғалдақ үзіліп түседі. Бұл ажал құшқан сандаған тағдырлардың өмірін бейнелеген өрнекті бедер еді. Ғаламды тұншықтырған қанқұйлы соғысты сахна тілімен кескіндеу суретші мен қоюшы-хореографқа әжептеуір жүк артқаны сезіледі. Бірақ жаһанды жалмаған жауыздық құйыны жақсылық сарбаздарын жеңуге әсте дәрменсіз еді. Осы сандаған сардарлар арасында Жер-Ананың перзенті жауынгер де бар болатын. Қасында талмас қанаты, қалыңдығы – көгілдір үміт көз сүйсінтеді. Міне, сахналық оқиғаның шарықтаған тұсы жақсылық пен жауыздық арасындағы шайқас шарықтап, жеңіс шапағатты үндермен үйлеседі. Әскерлер ғажайып ерлікпен жауыздық құйынына соққы беріп, олар жер бетінен біржола қуылады. Сенім мен махаббаттың тоғысуы Дабылы дамыл таппаған соғыс даласы Жер-Ананың перзентін жалмап, жауынгер мәңгілікке көз жұмды. Осынау қасіретке қабырғасы қайыса езілген ана жүрегі уәйімнен езіле жаздайды. Бірақ сол мезеттегі ана мен перзенттің сүйіспеншілік сезімі ертеңгі күнге ерте түседі. Ананың көз алдынан ұлының кешегі бір кездегі балдай тәтті қылығы мен дәурені елестеп, есіле өріледі. Бақытты сол бір сәттерге енді қайтып қол жете ме? Әрине, перзентінен сүйген құлыны алдынан құлдыраңдап жүгіре шыққанда, бар бұлт сейіліп, аспан шайдай ашылып кетеді. Оның балбұл жанған жүзінен күн нұры құйылғандай арайланып, бүкіл қазақ даласы түрленеді. Туған шаңырағына қаншама бақыт пен қуаныш сыйлаған жастық дәурен балет труппасының қыз-жігіттері легімен сәтті ойналады. Осылардың ішінде баласының таңдаған қалыңдығы бар екенін қайран ана қапияда таниды. Олардың махаббат маусымы ұмытылмай, жұбын жазбаған қос аққу арман айдынында тербеледі. Мамыра жай шақта жер бетіне осыншама қасірет бұлты төнеді деп кім ойлаған. Бала мен қалыңдықтың жараса билеген көрінісін халық­аралық конкурстардың лауреаты Элдар Сәрсенбаев пен халықаралық конкурстардың дип­ломанты Татьяна Тен иланымды әспеттеді. Қалың­дықты көгілдір үміт етіп астарлы мағынада алудың өзі балет мазмұнын ширата түскен. Өйткені, көгілдір үміт арқылы ата шаңырақ шаранасыз қалмайды. Шақалақтың шаттық күлкісіне ұласады. Ошақта қайта от жанып, өмірдің алқызыл қызғалдағы қырқаны жапты. Бостандық пен тәуелсіздік жолындағы шайқаста шейіт болған шуақты әскер мен жауынгер ерлігі ел көгінде қуаныш құсын сайратты. Олар ешқашан ұмы­тылмақ емес. Мәңгілік алаумен бірге мән-мағы­на­сын арттыра бермек. Солай екен, ендеше ешқашан Жер ошақтың отына ешкім опасыздық ете алмайды. Оны қорғайтын әскері, өр тұлғалы қаһарман ұл мен қыздары тұрғанда Жер-Ана құшағы бейбіт өмір сүре береді. Бұл бейнені әртіс драмалық элементтерді пайдалана отырып, көрерменге сәтті жеткізді. Оның тұңғиық ойға батқан жүзі мен толғанған толағай шағы шынайы суреттеледі. Сахна төріндегі ай секілді тостағандай айдын қазақтың киіз үйінің түндігіне айналады. Оған шүпірлеп сандаған жұлдыздар толады. Шаңырақ толысады, ұрпақтар жалғасады деген ойды меңзегендей. Ал әлгі жауынгер ғарыш қойнауындағы алыс жұлдыздардың біріне айналып кеткені қашан. Көктен соғыстан қайтпай қалған көкең көрінеді. Төбемізде – аспанкөк жалау, Жүректерде – мәңгілік алау Бұл жерде уәйім мен қайғының жылғадай жыластап, ал үміт көзінің сан тағдырға тірек болар сәті көрініс табады. Адамзат баласының әлімсақтан жүрегін сыздатқан, шерін толқытқан тіршілік әуенінің өзегі ұлы даламен ұштасып кетеді. Бұл өмір ошағы сөнбейді, енді ешбір адамды алапат соғыс алаңдатпайды деген айшуақ сенімді ұялатады. Сахнаға ана, қалыңдық пен сәби шаңырақтың үш тағаны секілді қол ұстаса шығады. Оларды бәрінен биік көтеріп, тіршілік тиегі ретінде тілек айтылады. Төңірегі аспанкөк туларға толып, арманның ақ жолы шақырады. Жер бетін соғыс өрті шарпымай, қазақтың әр шаңырағында шаттық күйі шалқысын деген түйінмен ой түгесіледі. Қарашаш ТОҚСАНБАЙ. “ЕРЛІК-ДАСТАН” – “АҚЖОЛТАЙ” Бойдағы барды, кір шалмас арды берік сақтап, елдің ұлы, Отан­ның “құлы” болудың үлгісін көр­сеткен қазақтың айтулы ақындары­ның бір ғасырдан артық кезеңін қам­титын “Ерлік-дас­тан” атты анто­логиялық жыр жи­на­ғы жақында “Ақжолтай” баспа­сынан жарық көрді. Ұлы Отан соғысы жеңісінің 65 жылды­ғына арналған бұл еңбекті құрас­тырған – қазақ айтыс өнерінің шоқтығы биік ұлдарының бірі, филология ғылым­дарының докторы Аманжол Әлтаев пен Кенжебай Ахметов. Елдік тарихты, ерлік дәстүрді жинақтаған антология екі бөлім­нен тұрады. Бірінші бөлімде сұра­пыл соғыста қалам мен қаруын қатар ұстап, от жалынның орта­сында жүрген, батырлықтың үлгісін көрсетіп шейіт болған Абдолла Жұмағалиев, Әли Есмәмбетов, Тәшібай Әлмұхам­бетов, сол секілді “Таяқтан тай­сал­масаң, семсерден сескенбесең – жең­дім дей бер” деп Бауыржан Момыш­ұлы айтқандай, майдан­нан жеңіспен оралып, ұлттың рухани құндылығына небір өлмес жыр жауһарларын қосқан ақын­дар­дың өлеңдері топтас­тырылса, екінші бөлімнен Жамбыл Жабаев бастаған тылдағы жыраулар мен соғыстан кейінгі ұрпақтың өлең өрімдері орын алыпты. Антологияны оқып отырғанда “Майдан етіп дүние төрін, Темір гүрзі қақтап отқа, Жекпе-жек кеп өмір, өлім, Соққыласып жатқан жоқ па”, “Сен – фашиссің, мен – қазақпын. Сен айтқандай “азиат­пын”. Сен ас­пан­нан “жұл­дыз қақтың”, Мен далада түйе бақтым... Сен – фашиссің, мен – қазақпын, Өзің айтқан “азиат­пын”. Таң­қаларсың “фило­софым”, Ғажа­бына табиғат­тың”, “Үстімде сұр шинелім, Ақсаңдай басып келемін. Баяғы Қасым, бір Қасым, Баяғы күйім, өлеңім”, деп қасқайып Қасым Аманжолов тұрса, “Жержүзілік мәжіліс болса, Барлық ақын бастарын қосқан, Талайлар сонда сөйлемек болса, Уәкіл боп әрбір тұстан: – Мен Парижден! – Мен Берлиннен! – Мен Лондоннан! Сонда мен ай­қай­лармын: – Мен Қазақ­стан­нан!” деп дәл бүгінгі үкілеген үнімізді сол кезде өршіл­дікпен айтқан Әли Есмәмбетов тіл қатса, “Жиырма бес жасында жесір қалып, Жиырма бес жасында жетім бағып”, деп Сырбай Мәу­ленов күндей күркіреп, жүрек сыздатар жыр нөсерін төгіп-төгіп жіберген. Қаһарлы жылдардың қасіреті өлең тілінде өрнектелген жинақ­тың тұсаукесер рәсімі өткен аптада елордадағы Президенттік мәдениет орталығында болды. Осы арада мына бір ойымызды айта кетсек дейміз. Қазір баспа ашып, табыс табам дегендердің кейбіреулері кім қаржы берсе, шығатын дүниенің құнына қара­май, көлемін қуып кетіп, рухани дүниенің бәсін түсіріп алатыны бар. Ал Аманжол Әлтаев “Ақжол­тай” баспасының алғашқы кітабын ерлік-дастан­дарын шығаруға арнапты. Бұл өте құп­тарлық нәрсе. Себебі, антоло­гияға өлеңдері кірген жүзге таяу ақынның жыры жаңғырып қана қоймай, өмірден өткендерінің рух­тары да ортаға оралып, ерліктері кейінгіге үлгі болғалы тұр. Тұсаукесер рәсімінде жүргізу­шіден басқа (А.Әлтаев) бірде бір адам сөйлеген жоқ. Ақындардың өлеңдері оқылып, әндері орын­далды. Айтыскер ақын Е.Қай­назар­ұлы жырдан шашу ашса, жеті жасар Ақжолтай Аман­жолұлы аталарына күй арнап, жиыл­ған жұрттан бата алды. Жыр алыбы Жамбылдың “Алғадайы” әуелеп, Д.Әркенов “Жас қазақты” шыр­қады. Ж.Жүз­баев Мағауия Хам­зин­нің “Белгісіз солдат” күйін орындаса, Қ.Асанов, Д.Таңатаров, Г.Сарина, Ж.Шыбық­баев, тағы басқалар бірінен кейін бірі ән әуезін төкті. Еуразия ұлттық уни­верситетінің студенттері мен Аста­надағы “Дарын” мектебінің оқу­шылары ақын өлеңдерінен үзін­ділер оқып, көріністер көрсетті. Жалпы, бұл кітап халқымыз­дың ерлік үлгісінің кешелі бергі­ден емес, сонау арғы дәуірлерден бастау алып, алтын арқауын үзбей жалғасып келе жатқанының әдемі көрінісіндей әсер қалдырды. Біз мұны сахна төрінен оқылған ақиық ақын Жұбан Мол­да­ға­­лиевтің “Қазақ” деген өлеңінен ай­қын аңғардық. “Атаның ерлік дәс­­түрін, Арындай биік сақтаған. Ана­сының ақ сүтін, Кіршіксіз адал ақта­ған, Кім еді, соны білемісің? Ол – қазақтың баласы” дей келіп, ар­ғы-бергі тарихтағы батыр, бағлан­дар­ды айтып, “Өжет ері Отанның, Қаһар­лы, қайсар, қаһарман, Мо­мыш­­ұлы Бауыржан, ол да – қазақ баласы. Шындалып отта құрыштай, Ерлерді алға бастаған, Батыр Мәлік Ғабдул­лин, Ол да – қазақ баласы” дей­ді. “Ерлік-дастанын” шығару ар­­қы­лы ерлердің атын жаңғыртып, кейінгі ұрпаққа таныс­тырған “Ақ­жол­тай” баспасының бұл дүние­сі ұлт рухына қосылған құндылық деп білеміз. Сүлеймен МӘМЕТ.