Шығыстанудың биік шынары

Әйел заты!

«Әйел заты» дегенде біздің көз алдымызға ең әуелі адал жар, аяулы ана, отбасының берекесі, асыл әже, тіпті бір әулеттің алтын қазығы болып отырған ақ самайлы кейуана оралады. Түптеп келгенде қатепті қара нарыңыздың да белін қайыстырар, мен-мен деген атпал азаматыңыздың да қолынан келмейтін осынау ауыр жүк пен қасиетті міндеттің ү­десінен шығудың өзі-ақ әйел-ана біздің мәңгі ұлықтауымызға лайық екендігі, тіпті анау-мынау емес, қасиетті «Құранның» өзінде айтылады. Ал сол әйел-ана жаңағы айтылған ауыр да жауапкершілігі мың батпан қасиетті борышын өтеудің сыртында, «инемен құдық қазумен» пара-пар ғы­лыммен айналысып жүрсе ше?! Ондай ерлікті дөп басып бей­нелейтін теңеу тауып айтудың өзі бір қиямет! Міне бүгінде қазақ қыз­дарының біразы «инемен құдық қазатын» азапты «тірлікке» өз ерік­терімен жегіліп жүр. Әрі ғы­лымдағы жеткен жетістіктері де аз емес. Бағындырған биіктері де осал емес. Солардың бірі һәм бі­регейі – елімізге және көптеген шетелдерге белгілі ғалым, та­рих­­­шы-шығыстанушы, тарих ғы­лым­дарының докторы, профессор, ҰҒА корреспондент мүшесі, «Парасат» орденінің иегері Әбу­сейітова Меруерт Қуатқызы.

Мен Меруерт Қуатқызының есімімен шетелде жүргенде-ақ таныс едім. Өткен ғасырдың 80-ші жылдарында Бейжіңде оқып жүрген студент кезімізде біз оқыған университет кітапханасына, әлемге әйгілі «Пекин кітапханасына» сол замандағы ҚазССР ҒА «Хабар­шысы», РСФСР ҒА шығыстану бағытындағы «Хабаршысы» барып тұратын. Ол кезде орысшаға тісіміз емін-еркін батпайды, дегенмен «М.К.Абусеитова» деген есім-сойына қарап дәу де болса қазақ қызы болар деп ойлап қояр едік. Кейін қытай ғалымдарының қазақ тарихына қатысты зерттеу еңбектерінен «қазақ ғалымы М.Қ.Әбусейітованың пікірінше» деп келетін сілтемелерді жиі кез­дестіретін болдық. Ал отанға орал­­ғаннан кейін өзіміз де «шы­ғыстану ғылымы» дейтін ұлы мұхитқа қайығымызды салдық. Содан бері Меруерт Қуатқызының әрбір жаңа еңбегін іздеп оқып жүрдік. Ал ол кісі Р.Б.Сүлейменов атындағы шығыстану институтын басқарған жылдарда инс­ти­тут ғалымдары әзірлеген ең­бек­терді мүмкіндігінше жеке кітап­ханамыздың қорына алу әдетімізге айналып үлгерді. Сөйтіп жүрген күндерде, ойламаған жерден жолымыз түйісіп былтырдан бері әйгілі ғалым апамызбен әріптес болып, бір мекемеде бірге еңбек ету бақыты бұйырды.

Жақын араласқанда білгенім, Меруерт Қуатқызы қазақ, түркі халықтарының жазба және ауыз әдебиетін, философиясын, тари­хын, фольклорын терең зерттеп, отандық шығыстану ғы­лымының дамуына зор үлес қо­сып жүрген ғалым ғана емес, әйгілі ойшыл-ағартушы, әулие Мә­шекеңнің, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының ұрпағы екен.

Ендігі сөздің ауанын бүгінде өмірдің үлкен белесіне шығып, мерейлі жасқа жетіп отырған Меруерт Қуатқызының өмір жолы мен еңбектеріне бұрайық.

Осындай мәдени, рухани дәс­түрлерге толы ортада өмірге ке­ліп, тәрбие алған Меруерт Қуатқызы «тарих ғылымы» атты ұшы-қиыр­сыз білім теңізіне студент ке­зінен бойлай еніп, дарынды шы­ғыстанушы В.П.Юдиннің ғылыми мектебінен бірақ шығады. С.М.Киров атындағы ҚазМУ-дың тарих факультетін (ағылшын тілін терең оқытатын арнаулы бө­лімін) 1974 жылы бітіргеннен кейін, Ленинградтағы (қазіргі Санкт-Петербург) Шығыстану инс­титутының аспирантурасы мен докторантурасында шығыс қол­жаз­баларына негізделген зерттеу жұ­мыстарын жүргізетін маман ре­тінде тыңғылықты дайындықтан өтеді. Бұл жұмыс өз кезегінде бірнеше шетел тілдерін білуді қа­жет етеді. Сонымен талапты да талантты қыз ағылшын тіліне қоса, парсы және түрік тілдерін меңгеріп алады.

Аспирантураны бітірген соң Қазақстан ҒА Тарих, археология және этнография институтының Шығыстану бөлімінде кіші, аға ғылыми қызметкер, бөлім мең­герушісі (1978-1992 жж.) болып қызмет атқарады.

Меруерт Қуатқызының ал­ғашқы ғылыми туындысы 1975 жылы жарық көрді. Содан бергі уақытта оның шетелдік қол­жазбалар қорында алғаш ай­қын­далған және ғылыми айна­лымға енгізілген жазба шығыс (парсы- және түркітілді) дереккөздерін зерттеуге арналған, қазақ, орыс, ағылшын, француз, түрік және парсы тілдерінде жарияланған, жалпы 300-ге жуық ғылыми еңбегі басылып шықты. Олардың ішінде 11 монография және 3 оқулық: «Казахское ханство во второй поло­вине XVI в.» (1985); Утемиш Хаджи «Чингиз-наме» (1992); «Казахстан и Центральная Азия в XV-XVII вв.: история, политика, дипломатия» (1998); «История Казахстана и Центральной Азии» (2001); «Письменные источники по истории и культуре Казахстана и Цен­тральной Азии XV-XVIII вв.» (биобиблиографический обзор) (2001); «История и культура малочисленных народов Казах­стана» (для 10класса, 2001); «Қа­зақстан тарихы шығыс миниатюраларында» (қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде, 2010) «Ру­кописи и артефакты из фонда Анри Мозера» (қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде, 2011), «Қа­зақ хандығы» (қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде, 2015) «Қазақ халқының тарихы мен мәдениеті жөніндегі мыңжылдық деректемелер» (2015), «Қазақстан тарихы жөніндегі артефактілер, жазбаша, ауызша, эпиграфикалық деректемелердің жинақтама каталогы» (2015), «Казахстанское востоковедение. К двадцатилетию образования Института востоковедения им. Р.Б.Сулейменова» (2016), «Қазақстан тарихының мың­жылдық дереккөздері» (2019), «Казахское ханство» (2020) және т.б. Олардың бәрінде Қазақ­стан­ның Шығыс пен Ор­талық Азия елдерімен сауда-эконо­ми­калық және мәдени байланыста­ры, тарихымыздың бұрын беймә­лім тұстары зерттеліп, жаңа тұжы­рымдар жасалды.

Меруерт Қуатқызының негізгі ұстанымы – дереккөздер тарих һәм шығыстану ғылымдарының іргетасы екендігінде. Хасан-бек Румлудың «Ахсан ат-таварих», Хафиз Таныштың «Шараф-наме-йи-шахи», Мухаммадиар ибн Араб қатағанның «Мусаххир ал-билад», Искандер Муншидің «Та­рих-и аламара-йи Аббаси» деген Қадырғали Жалаиридің, Мұхаммед Хайдар Дулатидің, Мах­муд аз-Замахшаридің, тағы басқа шығыс ғұламаларының еңбектерін жіті зерделеу арқылы оның осы ұстанымы зерттеулерінен айқын көрінеді. Оның «Түркі және парсы деректемелері», «ХV-XVII ға­сырлардағы Қазақстан тарихы мен мәдениеті бойынша парсы дереккөздері», «Қазақстан тарихы бойынша шетелдік мұрағат қорларының құжаттары», «ХVІІІ – XІХ ғасырлардағы қазақ – қытай қарым–қатынастары тарихы бо­йын­ша мұрағаттық дереккөздері», «Еуразия тарихы мен мәдениеті бойынша жаңа мұрағаттық құ­жаттар», «Қазақ халқының тари­хы және мәдениеті бойынша шет­елдік қолжазбалар қоры» т.б. ең­бектері отандық тарих ғы­лы­мы­ның дамуына серпін беріп, оның деректемелік негіздері ғы­лым­ның өрісін кеңейтті.

Ғалымның басты зерттеу бағыт­тарының бірі де біре­гейі Қа­зақстанның біртұтас этно­мә­дени кеңістігі болып табылатын Орталық Азияның құрамдас бөлігі екендігі туралы теориялық-ме­тодологиялық ұстанымы төңірегінде шоғырланған. Оған ғалымның Қазақ хандығының ХVІ – XVII ғасырлардағы тари­хи-мәдени байланыстары, көр­ші мемлекеттермен қарым-қаты­настары, көшпелі және оты­рықшы мәдениеттердің өзара ықпалы, түркі халықтарының мәдени мұрасы, қазақ мемлекет­тілігінің тарихы, қазақ ханда­рының дипломатиялық жазбалары, Орталық Азиядағы ислам өркениеті, Дешті Қыпшақ пен Иранның тарихи-мәдени байланыстары, Иран мен Орталық Азия­дағы сопылық, қазақ хан­дарының қытай императорларына жолдаулары, Орталық Азия тарихы мен мәдениетінің біртұтастығы, Орталық Азия мен Үндістандағы дәстүрлер және қазіргі заманғы құндылықтар үндестігі т.б. мә­се­лелерге арналған еңбектері дә­лел бола алады.

Меруерт Қуатқызы 1998-2013 жылдар аралығында Р.Б.Сү­лейменов атындағы Шығыстану институтының директоры лауазымында жемісті еңбек еткеніне дүйім жұрт куә. Осы жылдарда Шығыстану институтының ғылы­ми-зерттеу қызметінде жаңаша бағыт алған және қазақстандық шығыстанудың қолданбалы зерттеулер топтамасын кеңейткен «Қазақстанның Шығыс елдерімен тарихи-мәдени және саяси-эко­номикалық өзара қарым-қаты­насы» атты бағдарламасының не­гізін қалаушы және ғылыми же­текшісі болды. Сонымен бірге «Қазақстан және Шығыс ел­дері», «Қазақстан Шығыстың ха­лықаралық қатынастар жүйе­сінде: тарих, қазіргі заман және перс­пективалары», «Жібек жо­лының тарихи орталықтарының жаңғыруы, түркітілді мемлекеттер мәдениетін сақтау және сабақтаса дамуы», «Жібек жолындағы ғылым және руханият», «Орталық Азия халықтары мәдениетінің сабақтастылығы мен өзара әсері» тақырыбындағы іргелі ғылыми бағдарламалары әзірленіп, жүзеге асырылды. Зерттеу нәтижелері халықаралық ұйымдардың, атап айтқанда ЮНЕСКО-ның қол­дауымен бірқатар жоба жүзеге асырылды, сол зерттеулер мен жобалар аясында М.Қ.Әбусейітова ұлттық стратегияны, сондай-ақ Ор­талық Азиядағы әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдар жө­нін­дегі өңірлік стратегияны тал­қылауға және әзірлеуге қатысты.

Қазақстандағы шығыстық деректануды дамыту мақсатында 1981 жылдан бастап бүгінгі күнге дейін, шығыс қолжазбалары мен архив материалдарын айқындау, жинау және оларды зерделеу үшін Ресей, Орталық Азия елдері, Ұлыбритания, Франция, Италия, Қытай, Иран, Түркия және т.б. ар­хивтік қорларға жүргізілген ар­хеографиялық экспедиция жұмыс­тарын ойдағыдай басқарып келеді.

М.Қ.Әбусейітова «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарлама­сын жүзеге асыруда да ұйымдас­тырушылық қабілетін, қажыр-қайратын ешқашан аяп қалған емес. Оның жетекшілігімен 2 рет Ресей Федерациясына, 5 рет Қытай Халық Республикасына, Моң­ғолияға, Қырғыз еліне, Түр­кияға, Арменияға, Венгрияға, Швей­царияға археографиялық экспедициялар ұйымдастырылды.

М.Қ.Әбусейітованың жетек­шілігімен «Цин патшалығы ке­зеңіндегі қазақ-қытай қарым-қа­тынастары туралы архив құ­жат­тарының жинағы» (Қытайдың Бірінші тарихи ар­хивімен бірлесе отырып, 2006-2010 жж.); «Орталық Азия тари­хының ортақтығы: көне заман, орта ғасырлар және қазір­гі заман» (2006-2010 жж.); «Қазақ­стан және Үндістан: өткені, бүгіні және перспективалары» (2009 ж. – қазіргі кезге дейін); «Деш­ті Қыпшақ пен Иранның тари­хи-мәдени байланыстары» (Иранмен бірлесе тұрақты жұмыс істейді); «Лувэн (Бельгия) Ка­толик университетімен Эрасмус + халықаралық жобасы (2013 ж. бас­тап бүгінге дейін) және басқа да ха­лықаралық жобалар жүзеге асырылуда.

Сондай-ақ профессор М.Әбу­сейітова халықаралық танымал­дылыққа ие болған «Қазақстандық шығыстану зерттеулері» (40-тан астам кітап жарияланды) топ­­­тамасының негізін қалаушы және ұйымдастырушысы болып табылады. Бұл топтамада қазақстандық және шетел­дік шығыстанушылардың ғы­лы­ми еңбектері, мақалалар жи­нақ­­тары, сондай-ақ академик Р.Б.Сүлейменов, Г.С.Садвакасов, В.П.Юдин, Ю.А.Зуевті еске алуға ар­налған ғылыми оқулар ма­­териалдары жарияланады. Топ­тама Қазақстанда Шығыстану сала­сын дамытуға және ір­гелі зерт­теулердің маңызды бағыт­тары­ның дамуына өз септігін тигізіп келеді. Осы топтамадағы кей­бір кітаптар қазіргі парсы, түрік, қытай және жапон тілдеріне аударылған. 2019 жылдан бастап М.Қ.Әбусейітова «Ұлы дала тарихы мен мәдениеті» кітаптары топтамасын шығаруды қолға алды, оның аясында «Қазақстан тарихы бойынша мыңжылдық дереккөздер» атты кітап-альбом, «Қа­зақ хандығы», «Жошы ұлысы­ның саяси тарихындағы ордалар (дереккөздер мен тарихнама)», «Қазақстанның ортағасыр тарихы хрестоматиясы (VI-XIX ғғ.)», «Ұлы дала тарихы мен мәде­ниеті» халықаралық ғылыми-тәжі­рибелік конференция материалдары жарық көрді.

Меруерт Қуатқызы 2002 жыл­дың қыркүйек айында Институт жанынан ұйымдастырылған ЮНЕСКО-ның «Ғылым және ру­ханилық» кафедрасының меңге­рушісі ретінде де қыруар жұмыс атқарып келеді. Кафедраның қыз­меті Шығыстану институтының ғылыми бағыттарымен үндес, өзектес. Оның алдында тұрған басты міндеттер де түрлі мәде­ниет­тер мен өркениеттер, дін­ара­лық, рухани және ғылыми ық­­­палдастық мәселелерін зерттеуге бағытталған. Бұл кафедра мәде­­ниетаралық және дінаралық диалог бойынша UNITWIN/UNESCO Network атты ЮНЕСКО кафе­драларының халықаралық желісіне енген.

М.Қ.Әбусейітованың тікелей басшылығымен ЮНЕСКО, ИЫҰ (Ислам Ынтымақтастығы Ұйы­мы), IRCICA (Ислам тарихы, өнері мен мәдениеті бойынша зерттеу орталығы), Ислам әлемінің Ғылым академиясы, Ф.Эберт қоры, USAID, Француз Орталық Азияны Зерт­теу Институты (IFEAC), Ор­талық Азияны зерт­теу жөніндегі Еуропалық қауым­дастық (ESCAS), Үн­дістан­ның Халықаралық істер жөнін­дегі ке­ңесі (ICWA) және т.б. шең­бе­рінде 150-ден астам хал­ық­ара­лық және республикалық конференциялар өткізілді.

Сонымен бірге Алаш жұр­ты­ның ғалым қызы қазақ, орыс, ағылшын, француз, неміс яғни 5 тілде шығатын: халық­ара­лық SHYGYS журналын ұйым­дас­тырушы әрі оның бас редакторы, сондай-ақ бірқатар отандық және шетелдік академиялық жур­налдардың редакциялық алқа­сының мүшесі болып табылады.

Меруерт Қуатқызы 2013 жыл­дан бастап – БҒМ Ғылым ко­митеті Р.Б.Сүлейменов атын­дағы Шы­ғыстану институты жа­нын­дағы Тарихи материалдарды зерт­теу бойынша республикалық ақ­параттық орталықтың директоры қызметін атқарып келеді.

2018-2020 жылдар аралығында М.Әбусейітованың ғылыми жетек­шілігімен «Ұлы дала тарихы мен мәдениеті» атты пәнаралық ғы­лыми-зерттеу бағдарламасы жүзеге асырылды. Бұл бағдарлама Қазақстан тарихы мен мәдениетін зерттеуде жаңаша әдіс-тәсілмен, ұлттық тарихымыздың тұтастай көрінісін қалыптастыру үшін пән­аралық әрі транспәндік дең­гейде жалпыгуманитарлық және жаратылыстану ғылымдары мамандары бірлесе отырып, алғаш рет орындалды.

Ол 2013-2014 жылдары «Ха­лық тарих толқынында» бағдар­ламаласы және 2018 жылдан бас­тап бүгінге дейін «Архив – 2025» мем­лекеттік бағдарламасы аясында орындалып жатқан «Ұлы дала тарихы мен мәдениеті бо­йынша шетел архивтері мен қор­ларындағы археографиялық жұмыстар (айқындау, талдау, цифр­лау)» жобасының жетекшісі, сонымен қатар «Ұлы дала тарихы мен мәдениетін зерттеу жөніндегі археографиялық қоғамдастықты» құрудың бастамашысы да Меруерт Қуатқызы екенін атап айтуымыз керек.

Сондай-ақ М.Әбусейітова Қа­зақстанда шығыстану ғылы­мының дамуына орасан зор үлесін қосқан ғалым ретінде, шетелдік қорларда сақталып келген жаңа, зерделенбеген жазба, мұрағат және визуалды дереккөздерді алғаш рет тапты. Олар – Францияда, Па­риж­дегі Гиме мұражайында табылған «Қазақтардың Цин императорына аттарды сыйлауы» атты бірегей суреті; Берн Тарихи ар­хивіндегі (Швейцария) қа­зақ­тардың тарихы мен мәдениеті бойынша қолжазбалар мен ар­тефактілердің бай коллекциясы; Қытайдың Бірінші тарихи архивінде табылған қазақ хандары мен сұлтандарының іргелес мемлекеттердің билеушілерімен дипломатиялық қатынас хаттары бойынша мұрағаттық құжаттары және Қазақстанға көшірмесі тү­рінде (72 812 құжат) алып ке­лінді; қазақстандық музейлік топтамаларда аналогі жоқ XVI-XIX ғғ. қазақтардың тарихы мен мәдениеті бойынша жаңа жазба және архивтік материалдар мен артефактілер (63 экспонат) ғы­лыми айналымға енгізілді; қазақ даласын билеушілердің миниатюра және портрет түріндегі визуалды дереккөздері тұңғыш рет Ұлыбритания, Франция, Италия кітапханалары мен музейлерінен әкелінген көшірмелер және бас­қалары.

Әріптестік ынтымақтастық және халықаралық ғылыми бағдар­ламалар мен жобаларды іске асыру мақсатында қазақтың ғалым қызы Қытай, Жапония, Иран, Түркия, Үндістан, Моңғолия, Фран­­ция, Венгрия, Ресей және т.б. ел­шіліктермен жүйелі байланыс­тар орнатып, оларды дамытуда ұйтқы болды. Қысқасы Меруерт Қуатқызы басқарған жылдарда Шығыстану институтының шет­елдік 40 ғылыми мекемемен ынтымақтастық туралы келісім-шарттарға қол қойылды.

 Атап айтар болсақ, Шығыстану институты бүгінде бір кезде Меруерт Әбусейітова салып кеткен дәстүрлі даңғыл жолды бойлап Оксфордтың Исламды зерттеу орталығы, Кембридж университеті жанындағы Орталық Азиялық форумы (Ұлыбритания); Қытайдың Бірінші тарихи архиві (ҚХР); Лувэн Католиктік университеті (Бельгия); Берн университеті, Берн тарихи музейі (Швейцария); Халықаралық орталықазиялық зерттеулер институты (МИЦАИ); Әлеуметтік тарих және дінді зерт­теу институты (Италия); РҒА Шы­­ғыстану институты (Ресей, Мәс­­кеу), РҒА Шығыс қол­жаз­ба­лары институты (Ресей, Санкт-Пе­­тербург) және т.б. бедел­ді шет­­елдік шығыстану орталық­тары­­мен ғылыми байланыстар орнату мен бірлескен ғылыми бағ­дар­ламаларды әзірлеу, ғылыми мақалалардың халықаралық жи­нақтарын, ғылыми журналдар, монографиялар әзірлеуде, бірлескен халықаралық конференциялар, семинарлар өткізуде белсенді жұмыс істеп келеді.

Сонымен бірге профессор М.Әбусейітова отандық ғылым мен білімнің безбенделер жауап­ты сәті мен эксперттік тобына қатысты бірқатар комиссиясының мүшесі. Атап айтқанда ғылым мен техника саласындағы Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығын беру жөніндегі ко­миссияның мүшесі; Қазақстан Республикасының Ұлттық мем­лекеттік ғылыми-техникалық са­рап­тама орталығының мүшесі қа­тарлы қоғамдық қызметтерді абыроймен атқарып келеді.

Әсіре астын сызып отырып айта кетер жағдай Меруерт Қуат­қызы Қазақстанның шығыс­тану және тарих ғылымын дамы­туда жас кадрларды даярлау мен оларды тәрбиелеу ісіне ерекше көңіл бөліп келеді. Атап айтқанда, оның жетекшілігімен 10 докторлық және 25 кандидаттық диссертация (олардың қатарында АҚШ, Жапония, Францияның зерттеу­шілері бар) дайындалды және қорғалды.

Меруерт Қуатқызы жеке күш-жігерімен 2003-2010 жж. Р.Б.Сүлей­менов атындағы Шығыс­та­ну институты жанындағы Д55.40.03 Диссертациялық кеңес­тің төрағасы ретінде елімізде шығыстану саласы бойынша көп­­те­ген мамандардың дайындалуын қамтамасыз етті. 2011-2012 жж. БҒМ Білім және ғылым сала­­сындағы бақылау коми­теті Пре­зидиумының мүшесі болып та қызмет атқарғаны бар. 2015-2021 жж. «Халықаралық қа­тынас­тар», «Шығыстану» және «Та­рих, түркология, археоло­гия» маман­­дықтары бойынша Дис­серта­циялық кеңес төрағасының орынбасары болып қызмет жасады.

Қорытындылай келгенде ай­тарымыз, профессор М.Қ.Әбу­сейітова – тал бойына туа біт­кен кісілік пен әдептіліктің, білік­­тілік пен білгірліктің арқа­сында, со­нымен бірге өмірден жүре келе жинаған дарынды ұйым­дас­тырушылық қабілетінің нәти­жесінде отандық шығыстану ғы­лы­­мының «Меруерт мектебі» деп ата­латын айшықты мектебін құра білді.

Дүкен МӘСІМХАНҰЛЫ,

Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының

бас директоры, филология ғылымдарының докторы, профессор