ҚҰЖАТТЫҢ ЖҮЗЕГЕ АСУЫНА БАҚЫЛАУ ОРНАТУ – БҰРЫН-СОҢДЫ КӨТЕРІЛМЕГЕН МӘСЕЛЕ

Қоғам дамуындағы тарихи құнды құжат болып табылатын Жолдауда өзекті мәселе­лер орынды көтерілуімен қатар, іске асы­ры­луы тиіс ұйымдық-құқықтық шаралар да дәл мерзімінде анықталуымен ерекше­лене­ді. Ақиқатында, Жолдау көздеген мақсаттар жолда қалмау үшін оған барлық құзырлы тараптардан құқықтық және қоғамдық бақылау ауадай қажет. Осы тұрғыдан алғанда Жолдау айрықша болып отырғанын көзіқарақты азаматтар аңғаруы тиіс. “Қазақстан – 2020” межесіне жету, тұтастай алғанда, әлеуметтік, ішінара алған­да мемлекеттік басқару мен қоғамдық бас­қа­ру мәселелерін дұрыс ұйымдастыруды талап етеді. Әлемдік дағдарыс кезінде елдің эко­номикалық функциясы жетекші орынға шы­ғатындығын және ол өз кезегінде ақталатын қызмет екендігін Елбасы нақты шаралар пакетін қабылдау арқылы дәлелдеді. Қаржылық дағдарыс жағдайында елдегі мемлекеттік басқарудың функциялары: болжау, жоспарлау, ұйымдастыру, үйлестіру және бақылау ұтымды іске асырылды және тиімді нәтижелерін әлі де беруде. Жолдауда келтірілген экономикалық да­му­дың статистикалық көрсеткіштері осы ойы­мызды бекіте түседі. Сондықтан да Қазақ­стан қаржылық дағдарыс орын алмаған немесе оның әсері төмен елдердің қатарынан саналады. Ендігі жерде дағдарысты да, экономикалық өрлеуді де қаперде ұстай отырып, басқарудың аяқтаушы функциясы болып табылатын ба­қылау функциясын күшейту қажет. Сәйкесінше мемлекеттік басқарудың бақылау қызметі Қазақстанның дағдарыстан “аман” шығуына тікелей ықпал жасайды және оның маңызды кепілі бола алады. Мемлекеттік басқарудың функцияларын рет-ретімен күшейту және оларға кезегімен жетек­ші маңыз беру – әлемдік қаржылық дағ­дарыстың қалыптасу, даму және жойылу фаза­ла­рына сай, орайлы іске асырылып жатқанын айту ләзім. Қаржылық дағдарысқа қарсы тұрудың қазақстандық тәжірибесі (“Назарбаев моделі”) ендігі кезекте Елбасы Жолдауына сәйкес бас­қа­рудың аяқтаушы, яғни бақылау функциясына үлкен үміт артпақ. Жолдауда айтылған бақылау мә­селелері басқарудың аяқтаушы функциясы ретінде қаржылық дағдарыстың аяқталу фаза­сы­мен өзара байланыста және қайшылықта даму арқылы оңтайлы нәтижеге қол жеткізуді көздейді. Бір сөзбен айтқанда, осы кезге дейін жасалған басқару функциялары (болжау, жос­парлау, ұйымдастыру және т.б.) текке кетпеуі үшін ендігі кезек бақылау функциясына келді. Біз мемлекеттік басқарудың функциялары тұтас және қатар әрекет ететіндігін жоққа шы­ғар­маймыз. Бірақ, басқарудың кейбір қызметі қоғамдық даму үдерісінде күшейетіндігін және басқарудың шынайы мақсатына жету үшін солай болуы керектігін тәжірибе көрсетіп отыр. Елбасы Жолдауында бақылаудың келесі түр­лері әлемдік қаржылық дағдарыс жағ­дай­ын­да және Қазақстанның 2020 жылға дейінгі даму кезеңінде жетекші сипатқа ие болуы керектігі белгіленген: Олар: президенттік бақылау; үкі­мет­тік бақылау; жұртшылықтың бақылауы; пар­ла­мент­тік бақылау; қоғамдық (партиялық) бақылау. Аталмыш бақылау түрлерінің дағдарыс жағ­дайындағы рөлі, алдағы уақыттағы міндеттері, сондай-ақ қай бағытқа назар аударуы керектігі жеке-жеке айқындалған. Ойымызды дәйек­те­сек, президенттік бақылау қаржы дағдарысы жағдайында нәтижелі жетістіктерге қол жет­кі­зу­ге мүмкіндік берді. Елбасымыздың тікелей ба­қылауымен “Жол картасы – 2009” бағдар­ламасы жедел әрі жария атқарылды. Кеңестік заман құлағалы бері жөндеу көрмеген жолдар мен істен шыққан ауыз су, жылу құбырлары, әсі­ресе, ауыл тұрғын­да­ры­на көп пайдасын ти­гізді. “100 мектеп, 100 ау­рухана” бағдарла­ма­сының мейлінше іске асуына септігін тигізді. Бағдарлама жергілікті халықты жұмыспен қам­тыды. Тұрғын үй құрылысы саласындағы үлескерлердің бұзылған құ­қықтары қалпына кел­тіріле бастады. Өзге де құрылыс компаниялары тарапынан үлескерлер құқығының бұзылуына жол берілмеді және осы мақсатта қатаң бақы­лан­ды. Бұл қаржылық дағ­дарыс жағдайында Елба­сы бақылауының нәти­желі қызметін дәйектеді. 2020 жылға дейінгі экономикалық өрлеудің бағдарламасын іске асыруды қамтамасыз ету міндеті 1) Премьер-Министр жанынан және 2) облыстарда әкімдер жанынан орталық құру қажеттілігін белгілейді. Яғни: “Министрлер, әкімдер барлық ағымдағы мәселелердің ше­ші­луі үшін жауапты болады. Олар барлық ре­сурс­тарын жұмылдырады да”. Сондай-ақ Елбасы Бағдарламаның іске асуы – “Нұр Отан” ХДП үшін де жұмысының өзегі болуы тиіс екендігін бел­гіледі. Демек, президенттік бақылау әдетте­гі­дей тек министрлерге ғана емес, ендігі кезекте тікелей облыс әкімдерінің қызметтеріне, олардың ресурстарды барынша тиімді және мақсатқа сай пайдаланатынына да орнатылмақ. Сондай-ақ, партиялық бақылау (“Нұр Отан” ХДП) үшін де президенттік бақылау оған қатысты әрдайым жоғарғы бақылау көзі болып қала беретіндігіне назар аударамыз. Еңбек өнімділігінің кешенді артуын – экономиканы әртараптандырудың маңызды міндеті ретінде бекіте отырып, Елбасымыз Үкіметке осы салаға қаржы бөлуді және бақы­лау орнатуды қатаң табыстады. Сәйкесінше, Үкіметтің бақылау функциясы – Үкіметтің ішкі бақылауын күшейтуді, әсіресе, инно­ва­цияларды енгізуде олардың тиімділігін ұдайы бақылауда ұстауды қамтуы қажет. Себебі, Жолдауда көр­се­тілгендей, “инновациялар ғана еңбек өнім­ді­лігінің шұғыл артуына жеткізеді”. Сәйке­сін­ше, Үкімет өз кезегінде Президент алдында атал­ған міндеттерді іске асыру мәселесінде Қа­зақстан дамуының 2020 жылға дейінгі кезеңінде ерекше жауапты әрі бақылауда болатындығын білдіреді. Сондай-ақ, республика Парламентімен аталған саладағы Үкіметтің жұмысы парламент­тік тыңдаулар мен үкімет сағаттарын ұйым­дас­тыруға негіз болуы тиіс әрі өзара ықпалдастық пен ынтымақтастық орнату қажеттігін бол­жай­ды. Республика Үкіметі бақылауының басты назарында Елбасы Жолдауында маңыз берілген келесі мәселелер болуы тиіс: “...барлық ком­па­­ниялар мен кәсіпорындар басшыларының жауаптылығын арттыру қажеттілігі”, екіншіден, “Банктердің тек қана банк қызметімен айна­лы­суын және олардың қызметінің барынша мөлдір болуын қатаң бақылауға алу керектігі”, үшіншіден, “Әкімдердің бағдарлама бойынша қар­жы­ландырылатын шағын және орта бизнес жобалары үшін толық жауапты болатындығы” және т.б. Елбасы Жолдауда жұртшылықтың бақы­лау­ын күшейту мәселесі мен оның бақылау объектісін нақты айқындайды: “Әр өңірде әрбір индустриялық жоба жергілікті биліктің ғана емес, сонымен бірге, жұртшылықтың да ай­рық­ша бақылауына алынуы керек. Бұл жұмыс таяу­дағы онжылдықта бүкіл еліміздің жалпыұлттық міндетіне айналуы тиіс”. Жұртшылықтың ба­қылауы – индустриялық жоба іске асырылып жатқан өңірде, бірінші кезекте, жергілікті бұқаралық ақпарат құралдарының объективті ақпаратқа кедергісіз қол жеткізуін және оларды тұрғын халыққа жария етуін білдіреді. Сондай-ақ, облыстық, аудандық мәсли­хат­тар мен олардың депутаттары заңда белгіленген бақылау өкілеттіліктерін Елбасы айқындаған осы бағытқа мақсатты түрде жұмылдыруы тиіс. Жергілікті халық өңірдегі индустриялық жобаның мақсатқа сай әрі тиімді іске асуына бірінші кезекте мүдделі. Жекелей алғанда, өңірлердегі мұндай жобалардың дамуы жұмыс орындарының ашылуы сияқты жергілікті халық үшін жағымды жағдай қалыптастырумен қатар, тұтастай алғанда, мемлекет үшін жалпыұлттық дамудың көрсеткіштерін арттыруда маңызды болып табылады. Сондықтан да жұртшылық бақылауына ие болатын субъектілер бірінші кезекте осы мәселеге айрықша назар аударуы қажет. Өз кезегінде жергілікті халық та саналы түрде өңірлердегі индустриялық жобалардың дамуына мүдделі. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев Қазақстан хал­қына Жолдауында “парламенттік бақылауға”, сондай-ақ “қоғамдық бақылауға” айрықша на­зар аударып, қоғамдық маңызды міндет жүк­теді. Қазақстандағы парламенттік бақылау – мемлекеттік-құқықтық құбылыс ретінде осы күндері өте баяу дамуда. Қазақстан халқы аты­нан мемлекет дамуындағы маңызды мәсе­ле­лер­ге Парламенттің бақылау орнатуы республика Конституциясында бекіген “халық билігі”, “заңның үстемдігі”, “құқықтық мемлекет”, “сая­­си және идеологиялық әралуандылық” қағи­даларының дамуына жол бастайды. Елбасымыз Жолдауда баяндағандай, “құқық қорғау жүйесінің қызметі ішкі ведомстволық мүддеден азаматтардың құқы мен мемлекеттің мүддесін қорғауға қарай ауыстырылуы тиіс”. Шындығында да ішківедомстволық мүдде – жария қызметті іске асыру арқылы дербестікке ұмтылатын, локальданған әкімшілік (аппарат) ыңғайына ғана сай қызметке бой алдыратын, түптеп келгенде, мемлекеттік мүддеден ірге ажыратуға қол созатын, мемлекет пен халық үшін кері әсерін тигізетін жағымсыз құбылыс. Француз административисті Р.Драгоның, ресейлік заңгер-ғалым Ю.А.Тихомировтың, А.Н. Козыриннің және т.б. ғалымдардың ең­бек­терінде мұндай жағымсыз құбылыс түбе­гей­лі сыналады. Сондықтан да орталық атқарушы органдардың (Үкімет құрамына кіретін), әсі­ресе, құқық қорғау функциясын іске асыратын органдардың қызметіне парламенттік (қоғам­дық) бақылау орнату адам құқықтары мен бостандықтарының сақталуына және тиісінше (барлық ресурстармен) қорғалуына жол ашады. Құқық қорғау органдары жүйесінің қызметі, тұтастай алғанда, ең алдымен мемлекеттегі саяси тұрақтылық пен қоғамдық келісім және ел қауіпсіздігін нығайту мәселелері тұрғысынан бағаланады. Мұндай көрсеткіштердің орнық­ты­лы­ғы және жетілдірілуі, Елбасы көрсет­кенін­дей, “ең алдымен азамат пен мемлекеттің мүд­де­сін” қамтамасыз ету арқылы іске асуы қажет. Мемлекет мүддесінің қозғаушы күші – жария қа­тынастан туындамауы тиіс, ол Елбасы бел­гі­легендей, “қазақстандықтардың жақсы өмір сүруін” негізге алуы қажеттігіне қосыламыз. Тұтастай алғанда, “Бұл бағдарламаның түпкі мақсаты еліміздің тәуелсіздігін баянды ету, қазақтың ұлт болып өркендеуіне жол ашу, оның тілі мен мәдениетінің кең құлаш жаюына мүмкіндік туғызу” болып табылады. Сондықтан да болар, Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің Жолдауынан кейін бірінші кезекте мәдениет пен өнер қайраткерлерімен арнайы кездесу өткізуі кездейсоқтық емес, бұл шара бағдарламаның түпкі мақсатымен іштей байланыста екендігін айқындай түседі. Қорыта айтқанда, бақылау (мемлекеттік) – құқықтық институт. Сондықтан да Елбасы Жолдауында айқындалған бақылау мәселелері құқықтың мәні мен қағидаларына сай іске асыруды қажет етеді әрі тез арада құқықтық тұрғыдан регламенттелу керектігін болжайды. Қазыбек ДАУТАЛИЕВ, Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дің конституциялық және әкімшілікқұқық кафедрасының оқытушысы. АЛМАТЫ.