Оқып алдың ба, сатып алдың ба?

Жемқорлықтың «цифрлы нұсқасы»

Ал бүгінде Халыққа қызмет көрсету орталығының мамандары «құжат жасаудың» түрлі қитұрқылықтары мен қулыққа толы жолдарын меңгеріп алған.

Өткен аптада Сыбайлас жем­қор­лыққа қарсы іс-қимыл агент­тігі Қостанай және Ақ­мола об­лыстарындағы маман­дан­ды­рылған ХҚО қызметкер­лерінің былығын жұртқа жария етті. Орталық мамандары жол қоз­ға­лысы ере­желеріне қатысты тео­риялық емти­хандардан сәтті өтті де­ген анық­таманы заң­сыз беріп кел­ген. Үміт­кердің сынақтан өткен­дігін растай­тын бұл қағазды олар мүлде емти­ханға келмеген, кірмеген адам­дарға белгілі бір сомаға сатып отырған.

Ал емтиханды арнайы дайындықтан өткен басқа адамдар тапсырған. Мәселен, Ақмола облысында осы үшін емтихан тапсыратын компьютермен қашықтан жалғанған құрылғылар пайдаланылса, Қостанай өңірінде медициналық бетперде мен қалпақ киген адамдар тікелей емтихан сыныбында басқа біреулер үшін тест тапсырып келген. Тергеу бары­сында мыңнан астам жүргізуші куәлігін заңсыз беру фактісі тексеріліп, теориялық емтиханнан сәтті өткені туралы жалған анықтамалар тәркіленген. «Заңсыз куәлікті сатып алып, көлікке отыратын жауапсыз жүргізушілер сіз бен бізге және жақындарымызға үлкен қауіп төндіретіні анық. Сондықтан да осындай заңсыздықтарға немқұрайды қарамауымыз қажет. Кез келген жемқор­лық фактілерімен бетпе-бет келген адам тиісті органдарға хабарласқаны жөн», делінген Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің ресми мәлімдемесінде.

Бұл бағытқа қарсы іс-қимыл шаралары күшейген сайын жең ұшынан жалғасқан жемқорлықтың да «жүйесі» жетіле түсуде. Елімізде цифрландыру, қызметтерді онлайн алу бағытында қар­қын­ды жұмыстар жүріп жатыр деп бөркімізді аспанға атқанмен бұл жаңашылдықтың да жемқорлыққа төтеп бере алмағанын мойындауымыз керек. Өйткені автоматтандыру мен «цифрлы үкіметтің» бастапқы мақсаты сыбайлас жемқорлыққа қар­сы тұру еді. Ал айналып келгенде жем­қорлықтың өзін автоматтандырып, цифрлы нұсқаға «көшіріп» алдық.

Ел азаматтарына мемлекеттік қыз­меттерді ұсыну сапасын жаңа дең­гей­ге көтеруді мақсат тұтқан маман­дандырылған Халыққа қызмет көрсету орталықтары Қазақстанда 2012 жылдан бері жұмыс істеп келеді. Қазіргі таңда 16 өңірде осындай орталықтар халыққа қызмет көрсетуде. Бүгінде егер жүргізуші куәлігінің мерзімі аяқталса, жоғалып қалса немесе төлқұжаттағы деректердің өзгеруіне байланысты бұл құжатты онлайн форматта қайта ауыс­тырып алуға болады. Ал 2019 жылдан бері көлікті тіркеу мен жүргізуші куәлігін алу қызметтерін бірден республика бойынша 103 Халыққа қызмет көрсету орталығы көрсете бастады. Ішкі істер министрінің орынбасары, осы саланы цифрландыруға жауапты Сәкен Сәрсенов жақында ғана: «Орталықтарда қызмет алушылар мен полиция қызметкерлері және ХҚКО қызметкерлері арасындағы тікелей байланыс толығымен алынып тасталды. Полицейлер тек құжаттардың элек­тронды көшірмелерінің толық­тығын анықтап, криминалдық есептер бойынша тексеру жүргізеді. Бұл бізге қызмет көрсету кезінде сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін жоюға мүмкіндік берді», деп мәлімдеген болатын. Алайда іс пен сөздің қабыспайтынын Қостанай мен Ақмола облыстарының ХҚКО-да әшкереленген заңсыздықтар тағы бір мәрте растап отыр.

Жүргізуші куәлігін алудың тәртібі қандай?

ХҚКО-ның былыққа белшесінен батқанын күні кеше Нұр-Сұлтандағы орталыққа қарапайым клиент ретінде барып, ешқандай теориялық та, тәжі­рибелік те емтихан тапсырмастан бір күннің ішінде жүргізуші куәлігін алып шыққан Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрі Бағдат Мусиннің іс-әрекеті де айғақтап берді. Министр тіпті осындай «тексеруден» кейін елордада жүргізуші куә­лігін алуға құжат тапсырған 2 мың­нан астам адамның тек 30-ы ғана емиханнан өткенін айтқан еді. Осы мәселеге қатысты арнайы брифинг өт­кіз­ген Б.Мусин оқиға бойынша «Азаматтарға арналған үкіметте» ішкі қауіпсіздік қызметінің мамандары арнайы тексеру жүргізіп жатқанын, қазіргі таңда бүкіл ел бойынша барлық ХҚКО-да бақылау жұмыстарының күшейтілгенін мәлімдеді. Осыған орай біз де мемлекеттік корпорацияға хабарласып, жүргізуші куәлігін алу үшін тәжірибелік және теориялық сынақ тапсыру тәртібі, қауіпсіздік жүйесін жетілдіру, жемқорлық фактілерін болдырмауға қатысты бірқатар сұра­ғымызды қойған едік.

«Азаматтарға арналған үкімет» КеАҚ басқарушы директоры Бай­рам Азизов емтихан тапсырушы үміткерлердің көбі теориялық сынақ­қа телефон алып кіруге тырыса­тынын айтады. Ол сондай-ақ кейбіреулердің сынаққа өзінің орнына түр-келбеті ұқсайтын басқа адамды жіберіп, емтихан өткізілетін компьютер жүйесіне қашықтан қосылу сияқты түрлі қитұр­қы әрекеттерді пайдаланатынын да жа­сырмады. «Бүгінде «Азаматтарға арналған үкімет» мемлекеттік корпорациясы барлық мамандандырылған ХҚКО-да тексеру жүргізіп жатыр. Тексеру кезінде Алматы қаласында заңсыз түрде жүргізуші куәлігін алуға қатысты бірнеше дерек анықталды. Қазіргі таңда бұл жайттар бойынша жинақталған материалдар Полиция департаментіне ары қарай тергеу жүргізу үшін жолданды», деген мемлекеттік корпорация өкілі қа­зіргі таңда Алматы, Нұр-Сұлтан қала­ларында теориялық емтиханды тапсыру кезінде тұлғаны танитын арнайы биометрия жүйесінің пи­лоттық түрде енгізілгенін де хабарлады. «Пилоттық жоба бойынша әр емтихан тапсырылатын орынның қа­сына камера орнатылған. Бұдан бы­лай ондағы бейнені арнайы опе­­ра­тор тікелей бақылап отырады. Тест тапсырушылар орындарға кездейсоқ тәсілмен жайғастырылады. Алдағы уақытта мұн­дай жүйе барлық мамандандырылған ХҚКО-ға енгізіледі», дейді ол.

«Бірінші рет жүргізуші куәлігін алатын азамат мамандандырылған ХҚКО-ға келіп, емтихан тапсыруға өтініш білдіреді. Үміткер алдымен медициналық анықтама мен автомектепте курстарды тәмамдағаны ту­ра­лы куәлік тапсыруы қажет. Даяр­лық курсынан өткені туралы талап «А», «В» санаттарындағы, «А1», «В1» кі­ші санаттарындағы көлік құрал­да­рын басқару құқығын алуға өз бе­тін­ше даярлықтан өткен адамдарға қойылмайды», деп куәлік алу тәртібін тү­сіндіріп өткен Б.Азимов үміткердің 40 минуттың ішінде кем дегенде 32 сұраққа дұрыс жауап беруі тиіс екенін де еске салды. «Үміткер алдымен теориялық емтихан тапсырады. Ол сынақты емтихан бағдарламасы қондырылған компьютерлер арқылы тапсырады. Жүргізуші куәлігін алуға үміткерлердің емтихан тапсыратын орындары автоматтандырылған кешенге біріктірілген», дейді ол.

«Ары қарай үміткер тәжірибелік емтиханға жіберіледі. Бұл сынақ тиісті санаттағы көлік құралдарымен жаб­дықталған және жүргізу нәтижелерін автоматты түрде оқитын арнайы құ­рыл­ғылармен жабдықталған авто­маттандырылған автодромда өткізіледі. Емтихан барысында үміткерге 100 балл беріледі, жол ережесі бойынша жасаған әр қатесі үшін тиісті балл шегеріліп оты­рады. Бағдаршамның қызыл түсі сияқты тыйым салынған жол белгі­лерінен өтіп кетсе, қайта емтихан тап­сыруға жіберіледі. Тәжірибелік ем­ти­хан өткізілетін автокөліктер «дат­чиктермен» жабдықталған. Көлік қозғалысы туралы ақпарат бірден жазылып, барлық қате ескеріліп отырады. Теориялық және тәжірибелік емтихан бойынша берілген жауаптар нәтижесі автоматтандырылған жүйе арқылы есеп­те­леді», деген АҚ қызметкері емтиханнан өткен-өтпегені туралы анықтаманың автоматтандырылған мәліметтер базасы арқылы шы­ға­ры­латынын, сынақтан сүрінбей өтсе, жүргізуші куәлігі бірден рәсім­делетінін түсіндірді. 

Сатқан да, сатып алған да жазасыз қалмайды

ІІМ-нің дерегіне сүйенсек, ма­ман­­дандырылған ХҚКО-да ең көп көрсе­тілетін қызметтердің бірі көлік құралын тіркеу болса, екіншісі – жүр­гізуші куәлігін алу. Жыл са­йын 2,5 миллион көлік тіркелсе, бір мил­лионнан астам адам жүргізуші куә­лігін алуға өтініш қалдырады екен. Бұл дегеніңіз осыншама адам жол қозғалысы ережелерінен теориялық және тәжірибелік емтихан тапсырады деген сөз. Енді сұрақ. Осы миллионның барлығы расымен жүргізуші куәлігін емтихан тапсырып ала ма? Әлде, «жүй­ке жұқартпаудың», «уақыт өлтірмеу» мен «босқа сандалмаудың» басқа жолын таңдай ма? Ең сорақысы, жол ережесін білмейтіндер мен жол белгісін ажырата алмайтындарға көлік айдау құқын берудің соңы қаншалықты қорқынышты? Қаншалықты қайғылы? Осы тұста мына бір деректерді келтіре кетейік. Жыл басталғалы бері елімізде 9 мыңға жуық жол-көлік апаты тіркелсе, соның салдарынан 12 мыңнан астам зардап шегіп, 1300-дей жолаушы қайтыс болған. Ал биылғы тоғыз айда 20,5 мың адам жүргізуші куәлігінен айырылған. Тағы 17,5 мыңы әкімшілік қамауға алынған.

Шындығын айту қажет, елімізде жүргізуші куәлігін сату схемасы кеше-бүгін анықталып отырған заңсыздық емес. Осы жылдың басында ғана бұл құжат түрі әлеуметтік желілерде ашық саудаға түсіп, былықтың басында полиция қызметкерлерінің тұрғаны анықталған болатын. Ол кезде де, әсіресе, Нұр-Сұлтанда қызып тұрған құжат саудасын Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі әшкерелеген еді. Тіпті бес жыл бұрын Алматы облысының 21 жастағы бой­жет­кені жүргізуші куәлігін сатып алғанын әлеуметтік желіде сүйіншілеп, әкесіне алғыс айтқаны да қоғамда біраз дау тудырған еді.

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс- қимыл агенттігі департаментінің аса маңызды істер бойынша аға тергеушісі Данияр Бегайдаров «куәлік жасап» бергендермен қатар арнайы курста жол ережесін оқымай, тест тапсырмай құжат сатып алғандардың да жазадан құтылмайтынын айтады. «Жүргізуші куәлігін сатып алғандарды қылмыстық жауапкершілікке тарту қарастырылған. Олар заң бойынша айыппұл төлеуі немесе сот үкімімен бас бостандығынан айырылуы әбден мүмкін. Куәлікті жа­сат­қандар, мәселен, құжатқа төлеген сомадан 35 есе үстеме арқалайды. Яғни куәлікті оңай жолмен 100 мыңға сатып алса, осы әрекеті үшін 3,5 миллион теңге айыппұл төлеуге міндеттеледі», дейді ол.

Қылмыстық кодекстің 385-ші «Жал­ған құжаттарды, мөртабандарды, мөрлердi, бланкілерді, мемлекеттiк пош­та төлемі белгілерін, мемлекеттiк наградаларды қолдан жасау, дайындау немесе өткiзу» бабына сәйкес, мұндай заңсыз әрекетті бірнеше адам бірігіп, алдын ала сөз байласуымен жасаса, төрт мың айлық есептік көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде айыппұл салынады немесе төрт жылға дейін бас бостандығынан айырылады. Кодекс бойынша жалған құжатты пайдаланушы да жазасыз қалмайды.

ТҮЙІН. Оңтүстік Кореяның Чха есімді тұрғыны жүргізуші куәлігін алу үшін 2005 жылдан бастап 950 рет теориялық, 10 рет тәжірибелік сынақ тапсырған екен. Емтиханның бәрінен сүрінбей өтіп, куәлік қолына тигенде оның жасы 70-ке таяп қалған. Кейуананың табандылығына тәнті болған полиция қызметкерлері «Чха жүргізуші куәлігін қолына ал­ған күні өз қолымызбен ескерткіш қойып береміз» деген екен. Алайда бұл қарияның қажырлығына қойыл­ған белгі ме, әлде осы елдегі жем­қорлықтан ада жүйесінің тазалығын мойындатқаны ма... мұны енді оқыр­манның өзі таразылай жатар.