ҚҰҚЫҚ ҚОРҒАУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЖАҢА БАСЫМДЫҚТАР

Қазіргі жағдайда құқық қорғау ор­ган­дарының басым мін­дет­тері қо­ғамдағы тұ­рақтылықты, бірлікті және татулықты ны­ғай­ту, заңды­лық­тың және құқық тәртібінің жоғары деңгейін қам­тамасыз ету болып белгіленді. Құқық тәртібін қамтамасыз ету мемлекеттік институттардың ма­ңыз­ды функциялары болып табы­лады. Қоғамдық қауіпсіздік пен азаматтардың әлеуметтік әл-ауқаты осы функцияның қаншалықты іске асырылуына байланысты. Адам құқықтарын қорғау са­ла­сында халықаралық тұжырым­да­ма­лар қатарына қосыла отырып, Конс­титуцияда құқықтық және әлеуметтік мемлекетті құру прин­цип­терін бекіте отырып, Қазақстан құқық қорғау органдарының қыз­метіндегі принциптер мен басым­дықтарды анықтау бөлігінде өзінің бір мәнді шешімін тапты. Елбасы өзінің “Жаңа онжыл­дық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкін­дік­тері” атты Қазақстан халқына Жол­дауында еліміздің құқықтық жүйе­сін жетілдіру міндеттерін белгіледі. Соңғы кезде құқық тәртібін қамтамасыз ету аясында белгілі бір оң тенденциялар байқалып отыр: ауыр және аса ауыр қылмыстар, кә­мелетке толмағандар жасаған құқық бұзушылықтар саны азайды, есептік-тіркеу тәртібі нығайды. Алай­да, көшелерде және өзге қоғам­дық орындарда азаматтардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәсе­лесінің өзекті болуы жалғасуда, бұл құқық қорғау органдарының жұмы­сын ұйымдастыруда жаңа тәсілдер пайдалануды талап етеді. Құқық қорғау органдары қызметінің тиім­ділігін арттырудағы шешуші жағ­дай­лардың бірі мемлекеттің қыл­мыстық саясатын ізгілендіру болып табылады. Осы салада жағдайдың нашарлау себептерінің бірі – бас бостандығынан айыру түріндегі жа­за­ны белгілеудің тұрақты сот тә­жі­рибесі. Бұл мәселені бас бос­тан­дығынан айыруға балама шара­лар­дың әлсіз қолданылуымен түсін­діру­ге болады. Қазіргі уақытта қыл­мыстардың қайталануы кезінде бірінші кезеңде қылмыстық құр­ы­лым­дағы үлесі 40 %-дан асатын бол­ған кезде, судьялар бас бос­тандығынан айыру түріндегі жа­заны тағайындаулары тиіс. Іс жүзінде қайталанып жасалған ұсақ ұрлық үшін бас бостандығынан айыруға ұшырап жатады. Осыған байланысты тек ауыр және аса ауыр қылмыстарды жасау және бас бостандығынан айырумен байланысты емес жазаларды қол­да­ну кезінде, атап айтқанда үлкен емес және ауырлығы орташа са­лық­тық қылмыстарды қайталап жа­са­маған жағдайда қайта бас бостан­дығынан айыруды көздейтін кейбір елдердің тәжірибесі қызығушылық тудырады. Жәбірленушіге залалдың орнын толтыру жағдайында мер­зі­мі­нен бұрын шартты түрде босату үшін жазаны өтеу мерзімдерін қыс­қарту туралы мәселені қарау да маңызды. Осы бағытта бірінші қадамдар жасалды. 2010 жылдың басынан ал­дын-ала тергеу мен анықтауды жүр­гізу тәртібін жеңілдету туралы заң күшіне енді. Құқық қорғау ор­гандарымен ынтымақтастық жасау­ға келіскен тұлғалар үшін жазаны же­ңілдетуді қарастыратын “Сот төрелігі­мен мәмілелер” институтын енгізу мәселесі зерделенуде. Қыл­мыстық жазаны және қылмыстық саясатты жеңілдету жалпы қоғамға қатерлі қауіп тудырмайтын қыл­мыс­тарды бейқылмыстандыруға ықпал етеді. Мысалға, заңнаманы ізгілендіру шеңберінде қылмыстық атқару жүйесі органдары пробация қыз­ме­тін құру мәселесін пысықтады. Бі­рінші кезекте қылмыстарды алғаш рет және байқаусыз жасаған адам­дарды бас бостандығынан айырумен байланысты емес жазаларды қол­да­ну шараларының аясын кеңейту қажет. Жазалаудың жалпы құры­лы­мында Қазақстандағы бас бос­тан­ды­ғынан айырудың баламалы жа­за­лау шаралары 2010 жылғы 1 қаң­тарда барлығы 29 %-ды, ал Швеция мен Англияда – 70%, Жапонияда 90%-ға дейінді құрайды. Осы орайда, аса ауыр қыл­мыс­тар­ды жасаған айыптыларға, ең алды­мен ұйымдасқан қылмыстық қалыптастырулар және есірткі бизнесіне қатысушыларға қатысты, сондай-ақ ерекше жауапкершілік тудыратын қылмыстар қайталанған кезде қылмыстық саясат қатаң болмақ. Бұл ретте құқық қорғау органдары жүйесінің және биліктің басты басымдығы азаматтардың мемлекетке деген сенімі болып табылады. Көптеген жағдайда бұл сенім мемлекеттің өз азаматтарын қылмысқа араласудан қорғауы ретінде көрініс табады. Құқық қорғау органдарында халықпен өзара қарым-қатынас жасайтын полиция бөлімшелерінің ашықтығы, есеп берушілігі және ба­қылауға алыну принциптері тә­жі­рибеге енгізілуде. Ол үшін полиция қызметін бақылау жөніндегі қо­ғам­дық кеңестер, қаржы полициясы ор­гандары жанында сыбайлас жем­қорлыққа қарсы күрес жөніндегі қоғамдық кеңестер, қылмыстық ат­қару жүйесі органдарында қоғам­дық бақылау комиссиялары құрыл­ды және жұмыс істеуде, ақпараттық жұ­мыстар ретке келтірілді, халық­пен есептік кездесулер және т.б. өткізілуде, яғни құқық қорғау ор­ган­дарының жұмысы айқын болуда. Мұның бәрі құқық қорғау ор­гандарының жұмысын жетілдіру мәселелері бойынша қоғаммен үнқатысуға дайындығын дәлел­дей­ді. Біздің көзқарасымыз бойынша бүгінгі күннің өзінде қоғамдық ба­қы­лаудың жеткілікті тиімді тетігін қалыптастыру үшін жағдайлар қалыптасты. Құқық қорғау органдары қыз­ме­тін бағалау үшін қоғамдық көз­қарасты есепке алу тәсілдерін әзір­леу және енгізу, есептілік жүйесін өзгерту және олардың жұмыс тиім­ділігінің қазіргі заманғы көрсет­кіш­терін әзірлеу осы мақсаттарға же­туге ықпал етеді. Елбасының Жолдауында бел­гі­лен­ген басымдықтар Қазақстан Республикасының 2010-2020 жыл­дар­дағы Құқықтық саясат тұжы­рым­дамасымен толық үндеседі және еліміздің халықаралық стан­дарттарды ұстануының ашық дәлелі болып табылады. Қазақстан Республикасы Пре­зидентінің орта мерзімді перс­пек­ти­ваны іске асыруда қойған мін­дет­тері ерекше маңызды және ондағы жауапкершілік құқық қорғау ор­ган­дарына жүктеледі. Екпін ішкі ве­домстволық мүддеден азаматтардың құқығы мен мемлекеттің мүддесін қорғауға қарай ауыстырылуы тиіс. Қазіргі жағдайда құқық қорғау ор­ган­дарының басым міндеттері қо­ғамдағы тұрақтылықты, бірлікті және татулықты нығайту, заңды­лық­тың және құқық тәртібінің жоғары деңгейін қамтамасыз ету болып белгіленді. Ұйымдасты­ру­шы­лық, құқықтық және функцио­нал­дық шараларды біріктіретін жүйелік негізде қойылған міндет­тер­ді шешу азаматтарды қылмыс­тық қол сұғушылықтан қорғау дең­гейін арттыруға және қылмыс­ты­лық деңгейін төмендетуге мүм­кін­дік береді. Құқық қорғау органдары жүмысының тиімділігі, ең алдымен олардың азаматтар мен мемлекеттің мүдделерін қамтамасыз етудің аса маңызды бағыттарына күш бірік­ті­ру­ді көздейтін мемлекеттің өзге инс­титуттармен және жұртшы­лық­пен өзара қарым-қатынас жасау деңгейіне байланысты. Осыған байланысты, прокура­тура органдарының бірінші кезекте әлеуметтік саладағы заңдылық жағ­дайына және азаматтардың әлеу­мет­тік және экономикалық құқық­та­рының қорғалу деңгейіне жауап­ты­лығы артуда. Прокуратура орган­дарының қадағалау қызметі қыз­мет­керлер құрамын қысқарту ке­зін­де азаматтардың еңбек құқықтарын қорғау, адамдарды мәжбүрлеп ең­бек демалыстарына жіберу ба­ғыт­тарында, жалақыны уақтылы төлеу­ді, қызметкерлерді жұмыстан бо­са­ту тәртібін қамтамасыз ету сала­сын­да аса маңызға ие болады. Про­ку­рорлық қадағалау актілері бой­ын­ша 2009 жылы 255 мың азамат­тар­дың конституциялық құқықтары қорғалып, 183 мыңнан астам қыз­мет­керлердің еңбекақылары бой­ын­ша 8,8 млрд. теңгеден артық сома мөлшерінде қарыздар өтелді. Қазіргі уақытта еліміздің индус­трия­лық-инновациялық дамуын іске асыру үшін мемлекеттен бө­лінген ақшалай қаражаттың мақ­сат­ты, тиімді және заңды пайда­ла­нылуын бақылауды күшейтуге прокурорлық қадағалау қажет. Қазақстанда санаулы жылдар ішінде әлеуметтік-экономикалық дамудың тиімді моделі құрылды. Жемқорлыққа қарсы күрес жұ­мы­сын жүйелі ұйымдастырусыз бұл мүмкін емес. Жемқорлыққа қарсы тұру мемлекеттік саясаттың ма­ңыз­ды стратегиялық басымдылығы бо­лып табылады. Осы бағытта қа­был­данған шаралар мемлекеттік орган­дар мен олардың басшыларының қызметінің тиімділігін бағалаудың негізгі критерийінің бірі ретінде қаралады. Мемлекет басшысы сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес Үкі­меттің және жергілікті билік құрылымдарының негізгі қағидасы деп атады. Мемлекеттік аппаратты сыбай­лас жемқорлық қылмыстармен ат­та­рына кір келтірген шенеунік­тер­ден тазартуда белсенді жұмыстар жүр­гізілуде. Сыбайлас жемқор­лық­ құқық бұзушылықтар үшін лауа­зымына, шеніне және қыз­ме­ті­не қарамастан барлық адамдар жауапкершілікке тартылатын болады. Мемлекет басшысы 2009 жылғы 22 сәуірде “Қазақстан Рес­пуб­ли­ка­сын­да қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті кү­шей­ту және құқық қорғау қызметін одан әрі жетілдіру жөніндегі қо­сымша шаралар туралы” Жарлыққа қол қойды. Мемлекеттік органдар мен ұйым­дардың басшыларына сыбай­лас жемқорлыққа қарсы іс-қи­мыл жөніндегі жұмыстардың жай-күйі үшін тікелей және дербес жауапкер­шілік жүктелді. Сыбайлас жемқор­лыққа қарсы іс-қимылдың тиімді де халықаралық стандарт­тар­ға жауап беретін құқықтық жүйесі құрылып, жеткілікті түрде ны­ғай­тылуда. Сыбай­лас жемқорлыққа қарсы күрес жүйелі де кешенді сипат алып отыр. “Global Іntegrіty Іndex”-тің есебі бұған дәлел, олар пара алушы­лық­пен күресте бірқатар елдердің қыз­меттерін төрт деңгей бойынша баға­лаған: “күшті”, “біртоғалылы”, “әлсіз”, “өте әлсіз”. Қазақстан “бір­тоғалылы” деңгейге жатқы­зыл­ды, “әлсіз” топқа жатқызылған Ре­сей­дің, Литваның, Молдованың және өзге де бірқатар мемлекет­тер­дің алдына шықты. “Transparency іnternatіonal” еларалық рейтингтер бойынша 2009 жылы Қазақстан 25 тармаққа (145-тен 120-шы орынға) жоғары көтерілді. Мемлекет басшысы Үкіметке сы­байлас жемқорлыққа қарсы күресті жаңа сапалы деңгейге шы­ғаруға мүмкіндік беретін заңна­малық және өзге шаралар кешенін әзірлеп, қабылдауды қамтамасыз етуді тапсырды. Өткен жылдың аяғында Пар­ла­мент “Қазақстан Республикасында қылмысқа және сыбайлас жем­қор­лық­қа қарсы күресті күшейту мәсе­лелері бойынша өзгерістер мен то­лықтырулар енгізу туралы” Заң қа­былдады, сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар жасағаны үшін қылмыстық және әкімшілік жауапкершілікті қатайту бойынша шаралар көзделді. Қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы тиімді іс-қимыл әлемдік экономикада орын алып отырған жағымсыз үдеріс­тер­дің елімізге ықпалының деңгейін төмендетуге мүмкіндік берді. Бұл мемлекет қабылдаған экономика, шағын және орта бизнес, иннова­ция­лық-индустриялық және инф­ра­құрылымдық жобаларды қолдау­да өте маңызды шаралар болмақ. Алик ШПЕКБАЕВ, Қазақстан Республикасы Президенті  Әкімшілігінің Құқық қорғау жүйесі бөлімінің меңгерушісі.