Алдағы күн – «ақылды» экономикада

Президент Нұрсұлтан На­зарбаев Қазақстан халқына өзінің кезекті Жолдауында Қазақстанның 30 жоғары дамыған елдерінің қатарына кіруін басты стратегиялық міндет ретінде атап өтті, ал бұл – индустриялы дамыған держава ретіндегі әлемдік сахнаға тікелей шығу жолы. Экономикалық дамыған елдер үшін де мұндай дәрежеге жетуге бірнеше ғасырлардың қажет болғандығын ескере отырып, Мемлекет басшысының бұл күрделі жоспарлары қысқа мерзім ішінде жүзеге асар ма екен? Әсілі тек алғашында ғана әлемдік экономикалық элитаға Қазақстанның көрсетілген мерзім ішінде кіруі мүмкін емес­тей көрінеді. Тайвань және Сингапур және ең алдымен оңтүстіккореялық «айдаһар» мысалынан көз жеткізгеніміздей, экономикалық «ғажайып» бұл астракция емес, қолжетімді құбылыс. Ғылыми қамтымдылығы жо­ғары өндіріс деңгейінің күн санап артуы көптеген экономикасы дамыған елдердің сипатты белгісі болып табылады. Жоғары дамыған Жапонияның өзі де болашақта мемлекет үшін маңызды индустриялы құ­рылымды қалыптастыруға бағыт­талған өнеркәсіп саласына араласу саясатын жүргізді. Ғылыми сыйымды және жоғары технологиялар бүгінгі таңда АҚШ-та жұмысбастылық өсімінің 85 пайызын құраса, ал Ұлыбританияда бұл көрсеткіш – 89, Жапонияда – 90%. Мемлекет басшысының өз Жолдауында экономиканың ғылыми сыйымды саласын дамытуға ерекше назар аударуы тегін емес. Тек «ақылды экономика» ғана Қазақстанға әлемдік экономикалық жүйеге көбірек интеграциялану бағытында дамуға мүмкіндік береді. Қазақстандағы ғылыми сыйым­дылығы жоғары салалар – машина жасау, химиялық, микробиологиялық өнеркәсіп, атом энергетикасы және т.б. Соңғы жылдары университет ғылымының өнеркәсіппен ұштасуы орын алуда, нәтиже­сінде университеттік-өнеркәсіп­тік орталықтар, зерттеу кон­сор­циумдары құрылып және табыс­ты жұмыс істеуде, біріккен зерттеу жобалары жүзеге асырылуда. Бүгінгі таңда Қазақстанда 400-ден аса ғылыми-зерттеу ұйым­дары, орталықтары мен ғылыми ұлттық зертхана­лар, венчурлық қорлар мен конс­трукторлық бюролар жұмыс жасайды. Кәсіпкерлік сектордағы ғы­лым – бұл ғылыми-зерттеу, тәжі­рибелік-конструкторлық жә­не технологиялық жұмыстарына (ҒЗТКЖ) жұмсалатын қаражат көлемі және ондағы ғалымдар мен мамандар саны бойынша ең ірі сектор. Қазіргі таңда Қазақстанда ҒЗТКЖ қаржыландыру үшін арнайы қор құрылған. Ғалымдардың пікірінше, ғылыми-техникалық басымдықтарды қалыптастыру кезінде ұлттық экономиканың қажеттіліктерін ескеру қажет. Қазақстандық экономика үшін өзіндік жеке кластерлерді дамыту аса қиын емес, мысалы, дәрілік өсімдіктер, химиялық реагенттер өндірісі бойынша немесе қара металдан аз салмақты өнімдер өндірісін жетілдіру. Қазақстандағы жер қойнауын пайдаланушылар табысының 1%-ын ғылыми-техникалық және тәжірибелік конструкторлық жұмыстарға аудару міндеттелді (әлемдік тәжірибеде келісімшарт сомасынан 2,5-4%). Нұрсұлтан Әбішұлы атап өткендей, «эко­номиканың ғылыми сыйымды моделін ендіру – шикізаттық емес өнімнің қазақстандық экс­порттық потенциалындағы үлесін 70 пайызға дейін арт­тыруға мүмкіндік береді». Валюталық түсімдердің негізгі көзі ретіндегі аталып өткен салалардың жаңар­тылуын қарастыратын экспортқа бағытталған өңдеуші салаларды, ғылыми сыйымды өндірістерді дамыту мақсатында жасалуы тиіс. Мұндай қайта бағыттау айтарлықтай қиын, сондықтан Қазақстан шаруашылығының әлемдік шаруашылықпен сәй­кессіздігін жеңу жолдарын іздес­тіру қажет, сонымен бірге, қатаң бәсекелестікті жеңе оты­рып, өнімді халықаралық деңгейдегі бәсекелестікке жеткізу міндет. Қазақстан үшін құрылымдық қайта құру тәжірибесі, ин­фля­цияны ауыздықтау және өнім көлемінің жалпы өсуі өте маңызды. Президент Нұрсұлтан Назарбаев өз Жолдауында 2014 жылы ІЖӨ-нің 6-7% өсуін қамтамасыз етуді тапсырды. Сонымен бірге, ағымдағы жыл­дың нәтижесі бойынша жан басына шаққандағы ІЖӨ 14,5 мың доллардан кем болмауы қажет. Аталған тапсырманы орындау әбден мүмкін міндет және нақты секторды біртіндеп дамытуды ғылыми сыйымдылығы жоғары (ғылым мен техниканың алдыңғы қатарлы жетістіктерін пайдалана отырып өнім өндіретін экономиканың салалары) және еңбек сыйымдылығы жоғары салаларды ынталандырудан бас­тау керек. Бұл аталған салалар салынған қаражаттардың тез айналымымен сипатталады және негізінен ауыл шаруашылығының шикізатын пайдаланады, жоғары біліктілікті және күрделі технологияларды қажет етпейді. Бастысы, елдің индустриялық-инновациялық дамуы үшін әрдайым мемлекет тарапынан қолдау қажет. Қазіргі жағдайда, менің ойымша, ғылымға қажетті шығындардың бірқатар бөлігін мемлекет өз мойнына алуы тиіс, себебі, жеке сектор ғылымды толықтай қаржыландыру функциясын өз мойнына ала алмайды – бұл өндіріс шығындарының ұлғаюына алып келеді, нәтиже­сінде пайда азаяды. Бұл мәселені өз сөзінде Мемлекет басшысы да атап өтті. Бүгінгі таңдағы нақты жағ­дай­лар мен стратегиялық перс­пективаларды ескере оты­рып, «Қазақстан-2050» Стра­те­гия­сы­ның жалпы мақсаттарына негізделген Президент Жолдауы ел дамуының жаңа кезеңінің бас­тамасы болып отыр. Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың жетек­шілігімен Қазақстан Үкіме­ті мен халқы саяси, экономикалық және әлеуметтік реформаларды тұрақты және нақты жүзеге асыруда. Халықтың өмір сүру деңгейі өсіп келеді, Қазақстанның халықаралық беделі артуда. Бауыржан ЖҮНІСОВ, Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе  мемлекеттік университеті экономика факультетінің деканы, профессор.