Коллажды жасаған Зауреш СМАҒҰЛ, «EQ»
Мемлекет басшысы «Миллиондаған адамды қазаға ұшыратып, тірі қалғанын жан сауғалап босып кетуге мәжбүр еткен алапат ашаршылықтың алғашқы кезеңі – 1921-1922 жылдардағы нәубеттен бері 100 жыл өткенін» еске сала келіп: «Тарихымыздың осы ақтаңдақ беттері әлі күнге дейін жан-жақты зерттелмей келеді. Тіпті ғалымдардың арасында ашаршылық құрбандарының нақты саны туралы ортақ пайым жоқ. Ала-құла деректер және оның себеп-салдары жайлы әртүрлі көзқарастар қоғамды адастырады. Тиісті тарихи құжаттарды, жиналған мәліметтерді аса мұқият зерделеу керек», деп ауқымды жұмысқа арқау болар сөз айтқан болатын.
Шындап келгенде, мақалада айтылған бұл ой-тұжырым – ел Президенті 2020 жылдың 24 қарашасында қол қойған №456 Жарлықтың заңды жалғасы еді. Өйткені «Саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі мемлекеттік комиссия туралы» Жарлық саяси қуғын-сүргін құрбандарын заңдық және саяси тұрғыдан ақтау міндетін айқындап берді. Атап айтқанда, мемлекеттік комиссияға саяси қуғын-сүргін құрбандарына қатысты тарихи әділдікті қалпына келтіріп, еліміздегі саяси қуғын-сүргін құрбандарының іс жүзінде ақталмаған санаттарының, оның ішінде қолданыстағы заңнамада қамтылмаған, заңнамада аталғанымен іс жүзінде ақталмаған құрбандар тізбесін түзу жүктелді. Жарлық қолданысқа енгізілгеннен кейін көп ұзамай елордада Мемлекеттік хатшы Қырымбек Көшербаевтың төрағалығымен Саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі мемлекеттік комиссияның бірінші отырысы өтті.
Барлығы 49 адамнан тұратын мемлекеттік комиссияның құрамына Президент Әкімшілігі мен Үкімет мүшелері, Сенат пен Мәжіліс депутаттары, мүдделі мемлекеттік ұйымдардың басшылары, қоғамдық ұйымдардың өкілдері мен еліміздің белгілі ғалымдары кірді. Осы жиынның нәтижесінде мемлекеттік комиссияның қызметін ұйымдастырудың негізгі міндеттері тағы бір пысықталып, оның 2020-2021 жылдарға арналған жұмыс жоспары құрылды. Ең бастысы – қуғын-сүргінге ұшыраған әртүрлі топтарды ақтау бағыттарын пысықтау үшін өңірлерде арнайы жұмыс топтары құрылып, тарихи әділеттілікті толық қалпына келтіру ісіне білікті мамандар, елге танымал тарихшылар мен ғалымдар, осы тақырыпты талай жылдардан беру қаузап жазып жүрген жазушылар тартылды.
Осылайша, Президенттің бастамасымен құрылған Мемлекеттік комиссияның қызметі тарихты зерделеу мен архивтік зерттеулер жүргізу жөніндегі кешенді жұмыстың негізінде жүзеге асырылды. Мемлекеттік комиссияның қызметін ұйымдастыру шеңберінде Жобалық кеңсе, екі кіші комиссия, 11 жұмыс тобы және 17 өңірлік комиссия құрылып, жұмыс істей бастады.
Жұмыс топтары мен өңірлік комиссиялардың ғалымдары мен сарапшылары жабық архив материалдарына рұқсат алып, белсенді зерттеу жұмысына кірісті. Оның тиімділігін қамтамасыз ету үшін базалық әдіснама бекітіліп, жұмыс топтарының тақырыптық жоспарлары қалыптастырылды, жергілікті жерлерде архив құжаттарын іздеу және зерделеу мәселелері бойынша кездесулер өткізілді.
Кейіннен саяси қуғын-сүргін жөніндегі жабық архив қорларын жан-жақты зерделеу және оларды кезең-кезеңімен құпиясыздандыру үшін шағын комиссия құрылды. Сондай-ақ ведомстволық және мемлекеттік архивтердің қызметі жетілдіріліп, архивтердегі ғалымдар мен зерттеушілердің жұмысы үшін қолайлы жағдай жасала бастады. Өңірлік комиссиялардың қызметін жандандырып, олардың қызметін қаржыландыру, сондай-ақ Мемлекеттік комиссия қызметінің ақпараттық стратегиясын қалыптастыру міндеттері белгіленді. Мәселен, Мемлекеттік комиссияның бір жұмыс тобының басты міндеті – әйгілі АЛЖИР лагерінің тұтқындарын, одан бөлек, республика аумағындағы лагерьлерде жазықсыз қуғын-сүргінге ұшыраған адамдарды, олардың отбасы мүшелерін ақтауға бағытталды.
Бұдан бөлек, Мемлекет басшысының тапсырмасымен әрі Сенаттың мұрындық болуымен «Ашаршылық. Голод. 1928-1934. Деректі хроника» атты құжаттар жинағының 5 томдығы көпшілікке жол тартты. Ашаршылыққа қатысты тарихи құжаттар мен деректер жинақталған еңбекті әсіресе тарихшылар мен зиялы қауым өкілдері жақсы қабылдап, «зұлмат жылдардың жан шошытар жылнамасы» деп бағалады. Бір айта кетерлігі, 1920-1930 жылдардағы Аштық тақырыбына арналған алғашқы 3 томдықта ұсынылған 1126 құжаттың 449-ы тұңғыш рет жарияланды.
Жалпы, Жарлық қолданысқа енгізілгелі бері Ұлттық қауіпсіздік комитетінің архивтерінде 1800 іс анықталған болса, оның 900-і – аймақтық бөлімшелерде, ІІМ архивтерінде – 172 462, Бас прокуратураның архивінде – 585 330 (оның 329 723-і құпиясыздандырылмаған) дерек-мәлімет сұратылған. Аймақтар бойынша ең көп анықталған құжаттар саны Алматыға тиесілі болып отыр. Мұнда 27 129 істің ақ-қарасы айқындалған болса, одан кейін Шымкентте – 17 231, Шығыс Қазақстан облысында 24 067 архив ісі әшкереленген. Сонымен қатар 3 миллионға жуық қудалауға ұшыраған адамның есеп карточкалары қайта көтерілген.
Жыл бойы мемлекеттік комиссияның жұмыс топтарының мүшелері бірнеше қалада болып, архив материалдарын жинау бойынша 30 ғылыми-іздестіру іссапарына қатысқан. Осындай жұмыстардың арқасында жұмыс топтарының мүшелері өңірлік комиссиялар үшін кездесулер мен консультациялар өткізіп, жергілікті тарихи-өлкетану мұражайларында жұмыс істеуге мүмкіндік алды. Қуғын-сүргінге ұшыраған, депортацияланған жандармен, сондай-ақ олардың ұрпақтарымен жүргізілген әңгімелер мен сұхбаттар да сан жылдар бойы қалтарыста қалып қойған тың тарихи деректердің жарыққа шығуына түрткі болғаны сөзсіз. Қазіргі таңда еліміздің Орталық мемлекеттік архивінде Мемлекеттік комиссияның кіші комиссиялары, жұмыс топтары, сондай-ақ өңірлік комиссия мүшелерінің 177 өкіліне арнаулы тексеру жүргізіліп, мемлекеттік құпияларға қолжеткізуге рұқсат рәсімделген.
Ғалымдар Мәскеу мен Киев архивтерінде де ауқымды жұмыс атқарып, Ресей Федерациясының мемлекеттік архивінде КСРО-ның еңбекпен түзеу лагерьлерінің тарихы бойынша, соның ішінде ҚазКСР-да аумақтық орналасқан лагерьлер бойынша архив құжаттары анықталды. Украинаның қоғамдық бірлестіктерінің орталық мемлекеттік архивінде 27 архив қорының материалдары зерттелді. Қазіргі уақытта, еліміздің және шет мемлекеттердің (Ресей, Қырғызстан, Тәжікстан және т.б.) әртүрлі мұрағат қоймаларынан келіп түсіп жатқан архив материалдарының мәтіндерін терудің белсенді процесі жүріп жатыр. Украина, Ресей Федерациясы, Өзбекстан, Беларусь республикалары архивтерінен қазақстандық саяси қуғын-сүргін құрбандарына қатысты ақпарат алу мәселелері пысықталуда.
Сонымен қатар саяси қуғын-сүргін құрбандарына қатысты құжаттарды құпиясыздандыру бойынша жұмыстар жүргізіліп жатыр. Мәселен, қазірдің өзінде ҰҚК Арнайы мемлекеттік архивіндегі материалдар қолжетімді болып, архивтік құжаттар және істермен жұмыс істеу бойынша Мемлекеттік комиссия өкілдеріне арналған нұсқаулық жадынама әзірленді. Нәтижесінде, ҰҚК тұрақты жұмыс комиссиясы саяси қуғын-сүргін жөніндегі материалдарды қамтитын 111 архивтік іс, оның ішінде 5517 құжат құпиясыздандырылып, қазіргі таңда Мемлекеттік комиссияның Жобалық офисі оларды цифрлау бойынша жұмыстарды жүзеге асыруда. Сондай-ақ құпиясыздандырылған нормативтік-құқықтық актілер мен құжаттар және Қазақстанда кеңес өкіметі репрессиялаған ауыл тұрғындарына қатысты екі жинақ 5000 данадан шығарылды. Жалпы, Мемлекеттік комиссияның кіші комиссиялары мен жұмыс топтарының 2021-2022 жылдарға арналған баспа қызметінің жоспарына сәйкес келер жылы тағы бірнеше басылым шығарылмақ. Мұның сыртында Мемлекеттік хатшы Қ.Көшербаевтың тапсырмасына сәйкес, саяси қуғын-сүргін құрбандарының бірыңғай республикалық дерекқоры бойынша арнайы сайт құрылып, электронды ресурсты тиісті материалдармен толықтыру жұмыстары жүргізілуде. Тағы бір үлкен жетістік – Президент Архиві базасында ХХ ғасырдағы саяси қуғын-сүргін материалдарын зерделеу басқармасы – Орталық құрылды.
ТҮЙІН. №456 Жарлық жүктеген басты міндет – саяси қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарына қатысты тарихи әділеттілікті толық қалпына келтіру, ел тарихындағы осы ақтаңдақ беттерді ұрпақтың есінде қалдыру. Бұл – зұлмат заман шындығын қалыптастыруда жасаған аса маңызды қадам, өте үлкен тарихи миссия. Өйткені нәубет жылдарға қатысты шынайы тарихи көзқарасты қалыптастыру дегеніміздің өзі ұлт санасын жаңғырту деген сөз.
