“ҚАЗАҚ СОЛДАТЫНЫҢ” ҚЫЗЫ

Ұлы Отан соғысы майданындағы асқан ерлікті суреттеген қазақ прозасындағы тұңғыш ірі шығарма – аса көрнекті академик, жазушы Ғабит Мүсіреповтің “Қазақ солдаты” романы. Ол туынды 1944 жылы “Қазақ батыры” деген атпен “Майдан” атты альманахта, 1945 жылы Алма­тыда жеке кітап болып шыққан. Ал 1950 жылы “Қазақ солдаты” рома­ны болып жарияланған. Шығармадағы бас кейіпкердің прототипі Кеңес Одағының Батыры, атыраулық ержүрек жауынгер Қайырғали Смағұлов. Сол қаһарман қазақтың тұңғышы Алма Қайырғалиқызы бұл күн­дері Ақтауда тұрып, еңбек ететіндігін екінің бірі біле бермеуі мүмкін... “Зытып келем, зы­тып келем. Артыма қа­рай-қарай зытам... Зы­тып келе жатқаным, қа­шып келемін. Артыма қарай беретінім, қорқып келе­мін”. Дәл осылай баста­латын “Қазақ сол­да­ты” романы Ұлы Отан соғы­сы, одан ке­йінгі он­даған жылдар көзі қа­рақты адамдар­дың қолы­нан түспеген кітап бол­ғаны белгілі. Әлі де солай. Әңгіменің басын­дағы ел есіндегі жолдар­дан әрі бас кейіп­кердің прото­типі: “Қа­шуымның да, қор­қуы­м­­­ның да балаға лайық се­бептері бар. Бір табын сиырды айдалаға тастап, қалаға қашып бара жатса­ңыз, екі көзіңіз алақандай болатын сияқты, – дей келе. – Мен қазір ондамын. “Әліпті таяқ деп білмейсің” деп ауылдың балалары мазақтай беретін еді. Жазғытұры қолыма сиыршының таяғы түсті. Енді естияр азамат болдың, мына таяқты қолыңа ал, осы ауылдың сиырын сен бағасың! – деп ағам Айдынғали өзі еңбек іздеп, қалаға кетті. Сол естияр азаматыңыз бүгін міне алды-артына жалтақтай қарап, Гурьевке қарай қашып келе жатыр. Ойында сиыршының таяғын әліптің таяғына айырбастау бар...” Одан арғы өмірде оны және өзі сияқты Бораш, Шеген атты жеткін­шектер болып бәрі балалар үйінен бір-ақ шығады. Әскери оқуға сұранып, әрең өтеді. Сөйтіп жүргенде қырғын соғыс басталады. Қа­йыр­шақты ауылының Қайрошы от пен оқ­тың ортасына түседі. Батырлық, батыл­дық көрсете біледі. Кітапта жазылғандай бір емес, бірнеше рет, соның бірінде: Се­мен, танк!.. Граната, – дедім ащы дауыс­пен. – Алға! Жау окобына! – деді Ребя­кин. Алға! Жау окобына! – деп мен де атып шықтым. Қоңыр көлеңке тар окопта бірге-бір жекпе-жек басталып кетті. Осылай өлім мен өмір жалғаса бе­ре­ді. Қазақ солдаты Новороссийскіні азат ету­ге, Элтиген биіктеріндегі қанды шайқас­пен жеңіске жетуге, Керчьті қорғап қалудағы қиян-кескі ұрыстарға қатысады. Ауыр жарақаттар алады. Қаһармандығы үшін 1943 жылы Кеңес Одағының Батыры атанады. Ал роман­дағы ерлік пен өрлікке толы оқиғалар автор мен кейіпкер арасындағы: – Әуелі келісіп алайық, сіз еш­нәр­сені жасырмаңыз, мен ешнәрсе қоспайын. – Жоқ, сіз ешнәрсе қоспаңыз, мен ешнәрсе жасырмайын... Уәдеміз осы болды... Міне, осы келісім бойынша “Қазақ солдаты” романы әсем де әсерлі кестеленіп кете береді, кете береді... * * * Ақтауда “Мұнайтелеком” атты іргелі серіктестік бар. Аты аңызға айналған ба­тыр ағаның тұңғышы Алма Қайыр­ғали­қызы сол жерде жұмыс істейді деген соң, ат басын осында бұрдым. Ұзын дә­лізді бойлай, алдын ала келіскеніміздей басшы­ның кабинетіне келе жатырмын. Алдым­нан орта жастағы екі әйел шыға келді. Қалшиып тұрып қалыппын. Сәлем­десу ор­нына сол жақтағысына: “Сіз Алма болар­сыз?” деп қолымды ұсындым. Ол бетіме таңдана қарады да: “Иә”, деп басын изей ізетпен амандасты. Ал менің есіме осыдан дәл 45 жыл бұрын болған оқиға оралды. Гурьев, қазіргі Атырау облысының Ембі кеңшарында механи­затор болып жұмыс жасаған едім. Сонда облыстық комсомол конферен­ция­сына делегат ретінде қатыс­қаным бар-ды. Үзіліс кезі еді. Делегаттарды бастап барған Мә­жен аға ақ сары өңді, жауырыны қақ­­пақ­тай, жылы жүзді жігіт ағасымен құшақ жая амандасып, қасын­дағы біздерге бұ­рыл­ды. “Ағаны танисыздар ма?” деді. Бізден жедел жауап болмады. “Бұл кісі Кеңес Одағының Батыры Қайыр­ғали аға”. Сол сөздер ағадан аумай туған Алма­ны көргенде көз алдыма келді. “Алтын­ның сынығы” деген сөз осындай сәттер­ден соң айтылады емес пе екен?” деген ой ұялады көңіліме. Аты аңызға айналған батыр ағаны одан соң да екі-үш рет көріп, әңгімелерін тыңдадым. Бірақ, алғашқы әсер, алғашқы бейне жүрегімнің түкпірін­де, көзімнің алдында қалыпты. Мәңгі қалыпты... Серіктестіктің кадр бөлімін басқа­ратын Алманың бөлмесінде отырмыз. “Уақыт деген желдей ескен зымыран екен. Күні кеше ғана Алма қызым деп еркелетіп, ерекше жақсы көретін әкемнің өмірден озғанына да 17 жыл болыпты”. Біраз үнсіздіктен кейін әңгімесін қайта жалғады. “Әкемізден бес бала едік. Қазір үшеу­міз аман жүрміз. Менен кейін туған Ұзақ және Хамит атты екі інім бар. Оның бірі салынып жатқан Қарабатан зауы­ты­ның ди­рек­торы, ал екіншісі білікті ин­женер. Екеуі де Аты­рауда. Анамыз Раиса­ның өмірден озғанына да алты жыл”. Ағаның Ұлы Отан соғысы кезіндегі өрлігі мен ерлігі елге аян. Ал 1946 жылы елге оралып, бейбіт өмірге аралас­қан­дағы алған асулары, ес­тен қалған асыл қа­сиет­тері мен қызықты оқиға­лары жайлы сұрадым. “Әкем өте қара­пай­ым, мінезі жұмсақ, па­ра­сатты да ақылды адам болды. Біздер болсақ, сол тамаша қасиеттерін байқап, асыл әкеміздің атына, абыройына кір келтірмеуді ойладық. Әкеміз облыстың сала­лық кәсіподақ комитетін басқарды, кәсіптік тех­ни­калық училище ди­ректорының орынба­сары болды, жоғары оқу орындарында жас­тарды, студенттерді патриоттық рухта тәрбиелеуге үлкен үлес қосты. Жерлес­тері, облыс халқы екі майдандағы ең­бегін, ерлігін жоғары бағалады. Бұл күндері әкеміздің атында орта мектеп, Атырауда, Керчь қаласында көшелер бар. Еңселі ескерткіш орнатылды. Теңдік елді меке­нін­де мол қоры бар мұражай жасақталды. Тағы бір айтарым, ұлы жазушы Ғабит ағамен достығы өте мықты болды. Ол ағаның мен үшін есте қалар­лықтай сыйы әкем жайлы жазылған “Қазақ солдаты” романының алғашқы бетіне жеке өзіме, “Алмаға! Әлемдегі барлық жақсылықты тілеп, ескерткіш ретінде ұсынамын. Ғабит ағаң. 1965 жыл” деп жазған қолтаңбасы болды. Көздің қарашығындай сақтаған ол кітап бұл күндері мұражайдың төрінде тұр. Алматыдағы үйінде қонақта да болдық. Ғабит ағаны қатты жақсы көруімнің тағы бір себебі, белгілі ғалым-әдебиетші Қадыр Жү­сіп газеттерге жазғандай ол кісінің: “Қайырғали, сен менің әдебиеттегі де, өмірдегі де ұлымсың”, деген сөздері дер едім. Шындығында да олар бірге туған аға-інідей сыйластықпен әдемі өмір кешті. Жиі-жиі хабарласып, араласып тұрды. Асыл әкем: “Мен ұлы жазушы Ғабеңнің әде­би перзенті бол­ғанымды мақтан ете­мін, мәртебе тұта­мын”, деп өтті өмірден. Өзім туралы айтсам, анамның ақ сүтінің нәрінен, асыл әкемнің қанынан болар, кішкентай кезімнен-ақ тіке жүріп, ақ сөйлеумен келемін. Қалың халық қадір тұтқан батырдың ұрпағы болған соң, қай жерде де, қандай жағдайда да, ұстамды, ұлағатты болуға тырысамын. Өміршең бастама, өнегелі істің орта­сында жүргенді қалаймын. Содан болар, осыдан қырық жыл бұрын педагогика­лық институтты бітір­генде Маңғыстауға, оның ішінде комсомолдық екпінді құры­лыс жүріп жат­қан Өзен ауданына арнайы жолда­мамен бір топ қыздар болып келдік. Олар А.Нұ­ғы­манова, З.Қазы­ханова, Г.Кемало­­ва, Р.Вильманова және басқалары. Бұл 1972 жыл еді. Айдаладағы ақ шаңға оранған шағын қала, алып құрылыстар алаңы. Жайықтың жағасын­дағы әсем шаһарда қалып жұмыс жасауға жағдай да, мүм­кіндік те бола тұрып, солай істедім. Алға­ш­қыда орта мектепте мұғалім бол­дым. Көп кешікпей аудандық комсомол ко­митетіне бөлім меңгеру­шілігіне шақырылдым. Алма Қайырғалиқызы қазір де мұнай­шы. Ол бұл күндері мұнайшыларға қызмет көрсететін үлкен серіктестіктің кадр бөлі­мін басқарады. Әңгіме арасында өзі айт­қандай, Өзен аудандық комсомол комите­тін сол тұста белгілі қоғам қай­раткері Қайролла Ережепов басқарыпты. Комсо­молдық екпінді құрылысқа келгендерді қабылдапты. Алма туралы сұрағанымызда, Қайролла Жеткізгенұлы бәрін де күні кешегідей-ақ әңгімеледі. Батыр ағаның тұңғышы жайлы жылы лебіздерін білдірді. “Алма замандасымыз тұлпардың тұяғы, алтынның сынығы ғой”, – деп ағытыла сөйледі. Ал Алма жұмыс істейтін ұжымның бүгінгі басшы­сы, Ақтау қалалық мәсли­хатының депу­таты Құлқайыр Аманбаев: “Аты аңызға айналған батыр аға қызының біздің ұжымда жүргенінің өзі зор мәртебе. Тал бойы толған тамаша қасиеттер. Ақыл-па­расаты, жайсаң да жайдарылығы, мейі­­рімділігі жастарға өнеге болып жұқса екен деп отырамыз. Қадір тұ­тып, құрмет­тейміз. Өйткені, Алма Қайыр­ғалиқы­зының текті ұлдың ұрпағы екендігі, әрбір үлгілі ісі, жүріс-тұрысы мен әңгі­месінен-ақ әрқашан анық байқалып тұрады”, – деп біраз ыстық лебізді сөздер айтты. Иә, Алма Қайырғалиқызы аты аңыз­ға айналған қазақ солдатының қызы ұлын ұяға, қызын қияға қон­дырған абзал ана. Динарасының өмірге әкелген бал құ­рақтай қос немересін әл­пештеп отырған бақытты әже. Жоғарыда қатар жүрген замандас­тарының тілімен айтқанда, “алтынның сынығы, тұлпардың тұяғы”. Жоламан БОШАЛАҚ. АҚТАУ.