Бізді жақындастырған Желтоқсан. Иә, 1986 жылдың Желтоқсан көтерілісі. Әлі күнге дейін сол сыйластығымызға сызат түскен жоқ, осы тақырыпта пікірлесіп, сырласып тұратын сәттерімізде аз емес. Оның халықаралық «Түркістан» газетіне «Авторлық бағдарлама» айдарымен жарияланған «Казахское дело» журналистік зерттеу еңбектерін қазір кім білмейді. Жазықсыз жапа шеккен ұлт тұлғалары мен студент-жұмысшы жастар туралы жазылған көлемді сол мақалалар тізбегін оқыған сайын келесісі кім жайында екен деп асыға күтуші едім. Бақсам жалғыз мен емес, басқалар да тағат таппай күтіп жүріпті. Оның мұрағат материалдарына сүйеніп жазған осынау толайым туындылары көптің көкейінен шыққаны соншалық іздеп жүріп оқитын болдық. Бұл жерде әлдекімдерге жақпайтын мақалаларды басуда батылдық танытқан газет редакторы Шәмшиддин Паттеевті де атап айтқан ләзім.
Ал студент және жұмысшы жастар Қайрат Рысқұлбеков, Гүлнар Байбосынова, Мырзағұл Әбдіғұлов, Ерлан Декелбаев және басқалар жайында жазғандары да өз алдына бір төбе. Олардың жалпы саны қырыққа жуық. Бәрі бес кітаптың жүгін көтереді. Жазушы Дидахмет Әшімханұлының қолдауымен солардың алғашқы зиялылар тобы «XX ғасыр: Соңғы репрессия» атымен кітап болып жарық көрді. Өкінішке қарай, қалғандары қаражат тапшылығынан қолжазба күйінде тұр. Бір айта кететін жайт, сотта ату жазасын Қайраттан бұрын Мырзағұлдың алғанын оның «Түркістан» газетіндегі зертеу мақалаларынан білдік. Сот әуелгіде Мырзағұлға бұзақылығы үшін деп атуға үкім шығарған. Кейін Балтық жағалауы елдерінен келген тәуелсіз комиссия оның қылмыстық ісі тікелей Желтоқсан көтерілісіне қатысты екенін дәлелдеген соң біздегі сот шешімін қайта қарап, үкімін өзгертіп, жіберген қатесін түзеткен. Сот шешімі орындалардан бірер күн бұрын әйелі Қазынагүлдің жанкешті әрекетінің арқасында КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төрағасы ату жазасын жиырма жылға ауыстырады. Көлбай көкемнің М.Әбдіғұлов туралы деректі повестінің желісі бойынша жазушы Ертай Айғали пьеса жазып шықты. Ашығына көшсек, көкемнің әлдекімдердей пікірін құбылтып, сыр берген сәтін көрген емеспін. Қашанда өз ісіне қағылған қазықтай мығым.
Менің пайымымша Көлбай көкемді әлі күнге сыздауығы сыздап тұрған осы Желтоқсан тақырыбы қатты қызықтырады. Тарих ғылымдарының докторы Талас Омарбеков көкеммен бір кездескенде: «Мына біздер, кәсіби тарихшылар тарихи оқиғалардың қай жылы, қандай жағдайда болғанын, ондағы тарихи тұлғалардың аты-жөндерін жазамыз. Ал журналист-жазушылар тарихи оқиғалармен шектеліп қана қоймай, тарихи тұлғалардың тағдыр-талайына да аса мән береді. Сенің жазып жүрген «Казахское дело» шығармаларың жан тебірентер әсерімен де ерекше», деген екен.
Көлбай Адырбекұлының шығармашылығы сан-қырлы. Қаламгердің барлық қыр-сырын бір мақалада қамту мүмкін емес нәрсе. Сондықтан мен ендігі әңгімені журналист-зерттеуші, көрнекті публицист қаламгер Көлбай Адырбекұлының есімін кеңінен танымал еткен, кейін Президент сыйлығымен марапатталған «Казахское дело» атты жиырма жылға созылған авторлық бағдарламасы төңірегінде болған жайдан сөз етіп көрейін.
– Көлбай көке, «Казахское дело» неге «Қазақ ісі» емес?
– «Казахское делода» кеңестік кезеңнің империялық қатыгез саясаты, шовинизмнің астамшылық көрінісі, орыс тілінің еңсені езген зорлығы жатыр. Генерал Владимир Калиниченко «Лит.газетаға» берген сұхбатында: «Біз «Узбекское делоны» жүзеге асырдық. Бірақ «Казахское делода» мақсатымызға жете алмадық» деген. Өйткені олар өздері күтпеген жойқын қарсылыққа тап болды. Елуінші жылдардың интеллигенциясы мен жастары Мәскеудің айтқандарына қарсы келмеді. Алпысыншы жылдың зиялылары мен жастары Мәскеу не айтса да шарасыздықтан «сенікі дұрыс-ақ» деп бастарын шұлғумен болды. Жетпісінші жылдың игі жақсылары мен жастары іштей қарсы болса да нұсқауларын амалсыздан орындады. Қалай айтсақ та бұл үш онжылдық жастарының бойларында әлі ұмытыла қоймаған 37-38-дің үрейі бар еді. Ал сексенінші жылдың білімді интеллигенциясы мен еркін өскен от жалынды жастары империяның зорлық-қорлығына көнбеді. Студент пен жұмысшы жастардың намысқа шауып: «Әр ұлттың өз көсемі болсын!» деп алаңға атойлап шыққаны – сол.
«Казахское дело» – тұлғалар жиынтығы. Көтерген тақырыбы атан түйеге ауыр жүк болатындай циклді мақалалардың ерекше топтамасы. Бағдарламаның мақсаты – ұлт болашағы үшін күрескен жастар мен зиялылардың өмірі мен ісін қаламына арқау ету арқылы ұлт тағдырын тереңнен толғап, жастар рухын көтеру болды. Мұнда қаламгердің дара қолтаңбасы басқа бірде-бір жазушыға ұқсамайды. Қоғам мен адам өміріндегі уақыт пен саясат салған жара, оспадарлық, қиянат, кесапат, қиратқыш күш, өкініш, қарсылық, күрескерлік бәрі шығармада жымдаса өріліп, әрбір дерек пен мәлімет, оқиғаны баяндау барысында өзін өзі дәлелдеп отырды. Топтама осынысымен де құнды әрі қызықты.
«Кісі айтпаған сөз бар ма?» (Абай) демекші, Желтоқсанды айтпаған жан қалды ма?! Бірақ зерттеуші Көлбай Адырбекұлының жазуында Желтоқсан мүлде басқа қырынан ашылады. Басқа ракурстан зерделенеді. Мысалы, біз көтерілістің сыртқы келбетін, үстіңгі қабатын қызықтаудан арыға бара алғамыз жоқ. Ал Көлағаң бұл мың қатпарлы құбылыс шындығын оған тікелей қатысы бар тұтас тұлғалар мен мемлекет қайраткерлерін сөйлетіп қана қоймай архив материалдарын пайдалана отырып, сол бір қасіретті үш күннің толыққанды полотносын жасаған. Тұнып тұрған тұтас галерея деуге болады! Желтоқсан ақиқатын осылай өзіне ғана тән әдіс-тәсілмен ашуға тырысқан. Онда да тұлғалардың жеке портреттерін зерделегенде, оларды әдеттегі «сұмдық батыр», «көзсіз қаһарман» етіп, жалаң әспеттеуден саналы түрде бас тартқандығы байқалады. Оны диалог, монолог, оқиғаларды нақты баяндау арқылы дәлелдейді. Дәлелдеп қана қоймайды, соған оқырманды да сендірді. Бұл әдіс деректі әдебиеттің ең басты табан тірейтін қағидасы екені кім-кімге де белгілі болса керек.
«Казахское дело» – көп қырлы, бір сырлы дүние. Бұл циклді мақалалар топтамасына қырық шақты мемлекет және қоғам қайраткері мен Желтоқсан қаһармандарының өмірлері мен күрескерлік жолдары арқау болған.
Кейіпкер іріктеуде автордың жеті рет өлшеп, бір рет кескені, ерекше ойланып сұрыптағаны байқалады. Топтама өзегіне арқау болған белгілі тұлғалардың жалпыұлттық құндылыққа қосқан үлесі мен күрескерлігі, деректілік пен сараптамалық сипат, публицистикалық тартымды желі, бәрі-бәрі тұтаса келгенде автордың алдына қойған мақсат-мұратын жоғары дәрежеде орындап шығуына алғышарттар жасаған.
Сөз жоқ, бізге көркем шығарманы оқу керек. Ол талассыз. Кітап палатасының мәліметіне сенсек, деректі туынды оқитындардың қатары күн санап артып келеді. Себебі түсінікті. Деректі дүниені оқу қазіргі қазақ қоғамы үшін ауадай қажет. «Казахское дело» біздің санамызды рухани құлдықтан, үрейден, мидағы түрлі кір-қоқыстан құтқаруға көмектеседі. Бұл тұрғыдан келгенде, қаламгер Көлбай Адырбекұлы шындық пен жалғандық арасындағы дәнекерші – рухани елші десек, жөн сияқты.
Адамның жаны шындыққа құмар. Халқымыз өткен шерлі тарихын, ұлттық мүдде үшін күрескен тұлғаларын оқып білуден жалыққан емес. Арғы тарихты айтпағанда бергі XX ғасырда қазақ қоғамы небір қилы кезеңдерді бастан кешпеді дейсіз. Айта берсең таусылмайтын жыр тәрізді. Әсіресе 37-38 жылдардағы қуғын-сүргіннің құрбандары. Бұл тақырып та Көлбай Адырбекұлының назарынан тыс қалмаған. Тұрар Рысқұлов, Сұлтанбек Қожанов, Нығмет Нұрмақов, Ермұхан Бекмаханов және тағы басқа тұлғалар туралы жазған зерттеу мақалалары да тарихи-танымдық дүниелерге өзіндік үлесін қосып, оқырмандар талғамынан шықты. Осы орайда «Бесеудің хаты: Жазған кім?» атты көлемді зерттеу туындысы да қалың оқырмандарды тың жаңалығымен тәнті етті. Осы кезге дейін жұртта сол хатты Ғабит Мүсірепов жазды деген ұғым болатын. Ал Көлбай көкем мұрағат материалын ақтарып жүріп, оны Семей облысының тумасы Әзімбай Лекеровтің жазғанын ашып «Жұлдыз» журналына жариялатқан. Жеті қат жер астына көмсең де шындық ешқашанда өлмейді деген осы шығар. Көлбай көкемнің ізденісінің арқасында жүз жылдан соң саф алтындай жарқ етіп шыға келгенін қарашы.
Көкем жұрттың бәрін өзіндей көреді, сондықтан құрметпен қарайды. Жасандылықты, өтірікті, екіжүзділікті, жалған мақтағанды суқаны сүймейді. Егер ұлт үшін, ел үшін отқа түскен, суыққа тоңған ерлер туралы біреулер пендешілікке бой алдырып, бұра тартып, жөнсіз сынап жатса, көңіліне де, атағына да қарамай тура бетіне айтады. Міне, менің Көлбай көкем осындай адам. Досқа – адал, дұшпанға – қатал. Қандай бір істі қолға алса да, аяғына дейін жеткізуге бейіл.
Тағы бір айтарым, дәлелі нық, мәліметі мол. Өз сеніміне берік. Буынға түсетін анау-мынау уәжге көнбейді. Сырт көзге бітім-болмысы суықтау көрінгенімен шындығында жаны жұмсақ. Ініге – мейірбан, ағаға – кішіпейіл. Жүрегі таза таланттарды жақсы көріп қана қоймай, қолдап, қорғап жүреді. Талғамы жоғары. Талғап, талдап, сұрыптап оқиды. Кейбір әдеби көркем туындылар мен өткір мақалаларды қайталап оқитыны да бар. Ұнаса, жылы лебізін аямайды. Ол:
– Менің сыншыларым ауылда, – дейді. – Мектепте бірге оқыған достарым. Біз бозбала кезімізде қара кештен бозарып атқан таңға дейін кітаптан бас алмаушы едік. Қолыма қалам ұстап, журналистік кәсіпті бастаған алғашқы кезде ауыл-ауданға белгілі жандар туралы жазғаным есімде. Оқуға қызықты болсын деп әсірелеп жіберсем керек. Әлгі достарым «бөсіпсің ғой» деді. Сол бір сөзден өзімнің тым артық кеткенімді сезе қойдым. Өйткені кейіпкерді олар менен артық білмесе, кем білмейді ғой. Сонда ғана деректі дүниені жазу оңай емес екенін, аса жауапкершілікпен бару керектігін ұқтым. Содан бастап келесі кейіпкерімді жазғанда әсіре сөзге малданбай, тек бар болмысын беруге тырыстым. Мақаламды оқыған олар: «Мынауың соның тап өзі!», – дегенде төбем көкке жеткендей қуанып қалатын едім.
Мақалаларын баспасөз бетінен алғаш оқып жүргенде, шарт мінезді адам секілді көрінген Көлбай көкеммен алғаш жүзбе-жүз кездескенім есімде. Сонда жұмсақ мінезін, жанға жайлы кісілік келбетін көріп, алдамшы ойымнан қайттым. Соңғы төрт-бес жыл бедерінде Алматы, Тараз, Шымкент қалаларында тарихи тұлғалар жайында өткен ғылыми-практикалық конференцияларда кейбір атақтарына малданып, көкіректерін қағып, көлгірсіп сөйлеген жандардың көкейге қонбайтын тұжырымдары мен жөнсіз пікірлеріне орынды қарсылығы, анығын ашып айтпаса, арына сын болар адами адалдығы аңғарылып тұрды. Оның осы бір мінезі де маған қатты әсер етіп, сый-құрметім бұрынғыдан да артты. Кездессек, ұлт үшін жандарын пида еткен асылдарымыз жайында әңгіме-дүкен құрып, бірте-бірте бір-бірімізге аға-інідей бауыр басып кеттік.
Атам қазақ «Ер туған жеріне тартады» деген. Осы тұрғыдан келгенде Көлбай Адырбекұлы сынды бүкіл қарға тамырлы қазаққа танымал ұл өсірген Жүзімдік – қойын-қонышы тарихқа толы қасиетті мекен. Теріскейден күнгейге қарай ұшар басы иретіле созылған Қаратаудың бергі түстігінен орын тепкен ауылдың жанынан мың бұратылып аққан Арыстанды өзені өтеді. Отырарды бетке алған Шыңғыс хан шапқыншылығының куәсіндей аумағы ат шаптырым тарихтың көмбесі Қорған төбе де сол жерде екен. Күні бүгінге дейін қозы-лақ баққан балалар оның ойдым-ойдым биік төбелерінде жатқан бояуы қанық құмыра сынықтарымен ойнайтын көрінеді. Біздің археологтер әлі сол Қорған төбеге жете қоймапты. Шағын ауылдың көк майса тоғайы, жусанды қыры мен қырқасы, боз селеулі даласы мыңғыраған төрт түлік малға құт. Бұл ел Көлбай көкемнің сәбиінде бесігін тербеп әлдилесе, бүгінде ол сол туған жерін кестелі сөз, кесек туындыларымен аялап, парызын өтеп келеді. Соның бір парасын ауызға алсақ ауылдың Жүзімдік атауы қайдан шыққан тарихын да анықтап бергені. Күні кешеге дейін оны әркім әр саққа жүгіртумен болған. Көлекең де көне көздерден жеткен деректерді көп іздепті. Ақыры тапқан. Ауыл кезінде қалың елдің құрметіне бөленген Аппақ ишанның медресесі орын тепкен аудан орталығы Шаяннан жиырма шақырым жерде.
– Осыдан екі-үш жыл бұрын Аппақ ишанның тағдыр-талайы жайында академик Мәмбет Қойгелдінің ғылыми-зерттеу мақаласы «Жас Алаш» газетінде жарияланды, – дейді Көлбай көкем. – Медреседе XIX ғасырдың соңғы ширегі мен XX ғасырдың жиырмасыншы жылдарына дейін барлық облыстан іріктеліп жиналған шәкірт балалар дәріс алған. Кейін олардың арасынан атақты Шәді төре Жәңгіров пен Майкөт Сандыбаев секілді ақын-жыршылардың да шыққанын көпшілік біле бермейді. Аппақ ишан жаздың ұзақ күндерінің бірі бейсенбіде таң қараңғысында қасына имамдарын ертіп, Түркістан шаһарына қарай жолға шығады. Күн көкжиектен көтеріле бергенде Арыстанды өзенінің жағасына жетіп, түйелерін шөгеріп, таңғы асын ішеді. Ишан суы мол, шөбі шүйгін жерге қарап тұрып: «Апырай мына жер түгін тартса, майы шыққандай құнарлы екен. Болыстан сұрап көрейінші. Жер бөліп берсе шәкірттеріме жүзім еккізейін» деген ойға келіп, имамның бірін қырдың арғы бетінде отырған болысқа жұмсайды. Ишанның салған қолқасына тақ тұрған болыс: «Тақсыр, қалаған жеріңізді алыңыз. Қарсылығым жоқ», – дейді. Ишан күн ұзаққа жол жүріп, түн ортасынан ауғанда жүз отыз шақырым жолды артқа тастап, Түркістанға жетіп, ертеңіне Қожа Ахмет Ясауи кесенесінде жамағатпен бірге жұма намазға тұрған. Ол Түркістаннан оралған бетте жүзім көшетін Тәшкеннен алдырып, Арыстанды өзені бойындағы біраз жерге отырғызып, екі жылдан соң мол өнім жинап, шәкірттер дастарқанының мәзірін байытады. Солай бұл жер атауы Жүзімдік аталынып кетеді. Кеңес өкіметі кезінде осы өңірден екі колхоз құрылады. Жұрт бірін Жүзімдік, екіншісі Талапты деп атаған. Кейін екі колхоз біріккенде жұрт Аппақ ишанның құрметіне Жүзімдік атауын таңдайды.
Көлбай көкем журналист болмағанда, зерттеуші ғалым немесе әдебиет сыншысы болар ма еді. Кім білсін. Өйткені оның жанкешті еңбектерінен білім-біліктілігі, зерттеушілік қабілеті тайға таңба басқандай анық көрінеді. Әсіресе, тарихи-публицистикалық эссе мен эсхатологиялық жанрдың нағыз майталманы. Жақсының серігі әділеттілік, жауапкершілік, әдеп, төзім және қанағат десек, осы қасиеттің бәрі Көлбай көкемнің бойынан табылады. Оған осы күнге дейін толғап жазған талай танымдық дүниелері дәлел.
Болат ШАРАХЫМБАЙ,
ақын
