Коллажды жасаған Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Осы уақытқа дейін әдеби туындыларда көрініс тауып, оқиғасы тарқатылып, суреттелген әндер аз емес. Соның бірі – Жаяу Мұсаның «Сұрша қыз» әні туралы әркім әртүрлі айтып келді. Бірнеше мақалаға жүк болды. Талай музыкалық бағдарламаның арқауына айналды. Бәрінің таласатыны бір әңгіме – «Сұрша қыз» кімнің әні? Жаяу Мұсаның, Балуан Шолақтың немесе Араптың әні деп таласады. Махаббат туралы әннің шығу төркіні, туу себебі жазушы Зейтін Ақышевтің «Жаяу Мұса» романында егжей-тегжейлі суреттеледі. Ғұлама Әлкей Марғұлан да жазады бұл ән туралы. Зейтін Ақышевтің шығармасы көркем туынды болғанымен, деректер негізінде жазылғанын аңғару қиын емес. Өйткені оқиғалар желісі Әлкей Марғұлан деректерімен сәйкеседі. Әннің авторынан бұрын кейіпкеріне тоқталып өтсе артық етпейді.
Сұрша қыз деп отырғаны – Ақсу – Аюлы маңындағы Қаракесек Қояншы-Тағай елінің болысы Бөденің қызы Күнбөпе. Тарихта Бөде-Серік деп баласы екеуінің аты қатар аталады. Бөденің атақты баласы Серік – Күнбөпенің ағасы, заманында өте ықпалды адамдар болғаны айтылады. Ескі деректер Күнбөпе бет біткеннің ажарлысы, сұлу болған деседі. «Бет әлпеті атқан таңдай аппақ та емес, жаңа шығып келе жатқан күн шапағындай қызғылт та емес, екеуінің арасында қызыл-сұрғылт бір болады ғой, дәл сондай, сұрша қыз» делінеді Зейтін Ақышевтің «Жаяу Мұсасында».
Сұрша қызды Араптың Күнбөпесі, әдебиеттің Күнбөпесі, әннің Күнбөпесі дей беруге болады. Осы Күнбөпеге күндердің күнінде Араптың көзі түседі ғой. Арап Жаяу Мұсаның серігі, Шорманның Мұстафасының «мен» деген жігіті ретінде суреттеледі. Сол уақыттың атқа мінген серісі. Күнбөпемен Нұра-Талдыдағы Бөде-Серіктің ауылына Баянауыл жағынан келіп-кетіп жүргенде кездеседі. Соңғы рет Бөде-Серік ауылына Шорманның Мұстафасының жұмсауымен Жаяу Мұсаны іздеп келеді де, оған дейін сан мәрте кездесіп, сөз байласып жүрген Күнбөпені Көкшетауға алып қашып кетеді. Ондағы сеніп барғаны – аға сұлтан Шыңғыс Уәлиханұлының баласы Жақып төре, қызыққанын қағып түспей қоймайтын көрсеқызар, қиянатшылдығынан жұрт оны Андрей Жақып атап кеткен. Шыңғыстың тұсында орыстар аға сұлтанға тағайындаған Андрей деген көмекшісінің аярлығына байланысты Жақыпқа да телінген бұл есім. Осындай төре баласымен Мұса Шорманұлы жағынан жиі қатынап жүрген Арап та дос-жар болады. Арап алып қашып барғанда Жақыптың көзі бірден Күнбөпеге түседі. Қос ғашыққа жеке отау тігіп бергенімен, бірер күн өтпей Араптың соңынан Мұстафа Шорманұлы арыз түсіріп, көзін құрт деп қуғыншы жібереді. Олай ететіні, Мұстафа болыс Арапты Бөде-Серіктің ауылына жансыздап Жаяуды іздеттіріп жұмсаған. Қыз алып қашсын деп емес. Арап Мұстафа болыстың тапсырмасын аяқасты еткені былай тұрсын, қашқылықты-қуғылықты жүрген Жаяудың үстінен түсіп тұрып, оған елге жоламауын ескертіп, бетін басқа бағытқа, Біржан сал ауылына қарай бұрып жіберіп, өзі Күнбөпемен Көкшетауға қашады. Мұны естіген Мұстафа Жақыпқа кісі аттандырады. Онсыз да Араптан құтылудың жолын іздеп, Күнбөпені алып қалудың амалын таппай отырған Жақыпқа Мұстафа болыстың жазған хаты мен жаласы жақсы сылтау, бұлтартпас себеп еді. Сөйтіп, сеніскен досы Арапты жер аудартып, Күнбөпені алып қалғанымен, Күнбөпе оған да бұйырмайды. Ғашығы Араптан айырылған, Жақыптың сатқындығына төзбей, есі ауып қалған Күнбөпе сандырақтап жүріп, ауылдан ұзап кетіп, ит-құсқа жем болады. Ал Жаяу Мұса болса, Мұстафа болыстың құрығынан бас сауғалап қашып, Біржан сал ауылына түседі. Арап пен Күнбөпенің арасындағы оқиғаны жігіттерден естиді. Жаяу қатты күйінеді. Біржан ауылында жатып «Сұрша қыз» әнін Араптың атынан шығарады. Ән елге тез тарап, Мұстафа болыс пен Жақып төренің құлағына жеткен соң олар Жаяуға бұрынғыдан бетер ызаланып, тісін қайрайды. Зейтін Ақышев «Жаяу Мұса» романында «Сұрша қыз» әнінің тууына байланысты осылай сыр шертеді.
Дәл осы оқиғаны Әлкей Марғұлан да жазады, бірақ сәл өзгешелеу. Соған қарамастан негізгі желі, оқиғаның өзегі бір екендігі байқалады.
«Бөде осындай ерлік істерімен мықты көсемге айналып, ояздан, залым болыстардан жәбірлік көрген әнші, сері жігіттер оның қасына жиналып, ойын-сауық құрып, ұлықтарды мазақтайды. Соның бірі «Қырық жігіттің басшысы» деп саналған Арап батыр екен. Бірақ бұлардың ісі ұзаққа созылмайды. Болыстардың Қарқаралы уездік басқармасының көрсетуі бойынша, генерал-губернатор Бөденің үйін күйретіп, оны үрім-бұтағымен Зайсанға жер аударуға бұйырады.
Бөденің үйінде Сұрша қыз деп аталған ақылды әрі сұлу қызы болған. Арап әнші Бөденің үйіне келісімен ол қыздан көзін айырмайды, екеуінің махаббаты күн-түн сайын арта береді. Бірақ олардың тілегі оразды бола ма, жоқ па, албырт жүрек оны керек қылмайды. Әлден уақытта Бөденің көп баласын ұстауға Қарқаралыдан полиция шықты деген хабар сап ете түседі. Оны естіген Арап батыр ешбір бөгелместен сол күні түнде Сұрша қызды алып, Көкшетауға тартады. Бірақ үміт пен сескенудің арасында келген Арап бұл жерде Сұрша қызбен бақытты болып тұра алмайды. Өйткені бұл жердің болыстарының арамзалығы өзге жердің болыстарынан кем түспейді», деп жазады Ә.Марғұлан.
Әлкей Марғұлан атамыз таза дерекке сүйенген. Араптың қызды алып Көкшетауға қашқаны шындық болып тұр. Онда баратын себебі, Арап – Мұса, Мұстафа Шорманұлдарының жігіті, аға сұлтан Шыңғыстың жары Зейнептің төркін жұртының сенімді өкілі болғандықтан. Зейнеп ханым екеуінің басына жеке отау тіктіріп бергені де айтылады. Бір жағы, ара ағайындықпен бұрыннан қатынасып жүргендіктен, Шыңғыс сұлтанның баласы Жақыппен ертеден дос-жар болып қалған. Ол сатқындық жасайды деп ойламаған. Арапты ұры атандырып, оязға ұстап бергенімен, Күнбөпе оған тимеген. Жақып төренің залымдығын бетіне басып, ояз арқылы басын даудан арашалап алып, Көкшетауда өз еркімен басқа біреумен тұрмыс құрып кеткені тарихи шындық. Бертінге дейін балалары Қарағанды облысының Шет ауданындағы нағашыларына келіп тұрған көрінеді. Жоғарыдағы деректерді сараптай келе Әлкей атамыз былай жазады:
«Сұрша қыздан айырылған Арап Көкшетаудан Омбы абақтысына «этаппен» бара жатып, оған арнап өзінің атақты «Сұрша қыз» деген әнін шығарады. Бұл әннің бірінші шумағы ғашық жарынан айырған ар, әділетті білмеген, арамза болыстың қабан жүректігін әшкерелеуге арналған. Бұл шумақтың Арап шығарған түрі былай:
«Шын жүрек тұра алмайды
ғашық жарсыз,
Ер жігіт кейде малды,
кейде малсыз.
Дарияның жарға
соққан толқынындай,
Көз салған көрінгенге
көңіл арсыз».
Бұл соңғы сөзбен Арап болысқа тиіскен. Екінші шумағы Сұрша қыздың артында қалып қойғанына өкініп:
«Ғашық болған, Сұрша қыз,
Көкшетауда қалдың-ай!».
Үшінші шумақта үміттенуді асқар бел етіп ұстаған Арап алдағы өміріне зор үмітпен қарап, бұдан да босанармын, Сұрша қыз сенімен тағы қосылармын деп өз көңілін жұбатады.
«Неше жыл жүрсем-дағы
бұл айдауда,
Шыдармын, қажымаспын
денім сауда.
Дәм жазып осы жолдан
аман қайтсам,
Сұрша қыз, көрісерміз Баянтауда».
Әннің мазмұны тегісімен Арап батыр мен Сұрша қыздың махаббатын суреттеуге арналғанын көреміз», дейді Ә.Марғұлан.
Ән мәтінін талдап келіп жіберсе, расында солай сыр ақтарып шыға келеді. «Шын жүрек тұра алмайды ғашық жарсыз» дегені Араптың басындағы ғашық хал десек, «Ер жігіт кейде малды, кейде малсыз». Бұл да сол. Арап ел ішінде атқа қонып, серілік құрып жүргенімен, қыздың қалыңына төлейтін малы жоқ. Дәулет құрамаған. Ғашық жарымен серт байласып, сеніскен серігін арқа тұтып, адам екен деп барып тұрған сері көңілі далада қалған соң, «Дарияның жарға соққан толқынындай, көз салған көрінгенге көңіл арсыз» демегенде ше? Адамдық әрекетіне досы бола тұра, иттікпен жауап қатқаны, алып қашып келген ғашығына көзі түскені арсыздығы емей несі болыстың?
«Сөйтіп жүрген Сұрша қыз,
Көкшетауда қалдың-ай» дейді. Байыбына барған адамға бәрі қолмен қойылғандай, жұмбағы шешіліп шыға келеді.
Тарих ғылымдарының докторы Мақсат Алпысбес «Сұрша қыз» әні туралы деректерді қорыта келе, былай тұжырады.
«Сұрша қыз» – біреу, өйткені ол нақты тарихи кейіпкер. Өлең мазмұны мағыналы, ғибратты, тарихи шын нұсқасы да сол. Әжуа, келеке етіп, мысқылмен айтылатын «Сұрша қыз» әнінің нұсқасын Арап батырдың өзі шығарды деп айту қиын. «Әупілдек» әнінің негізін жасаушысы болып Сәтмағамбет, Ермағамбет әншілер әннің әуенін алып, оның сөзін өз күйіне жақындатып өзгерткеніндей, Арап батырдың «Сұрша қыз» әнін Жаяу Мұса немесе Балуан Шолақ өзгерткен болуы мүмкін. Халық әндерін жинаушылардың қорына сондай екі-үш түрлі нұсқада түскен. «Сұрша қыз, бір келгенде көктем дедің» деген өлең нұсқасын Арап батырдың өзі де қызға айтылған наз ретінде шығаруы ғажап емес. Алайда өзі зорлық көріп, айдауға ұрынған адам мұндай наз айтуы неғайбыл. Ғашық назы бірге, қосылып, жұптасып болған соң сүйікті Арап батырына «күз келсін, көктем өтсін» деп мерзім белгілей ме?! Екінші нұсқадағы өлеңнің жасандылығы анық көрініп тұр. Қалай болғанда да, өлеңнің қайырмасы ешбір өзгеріссіз қала беруі, бұл ән нақты бір автордың шығармасы екенін анық байқатады. Қайырмасы:
«Әндір, әндір, әндір-ай,
Ішімді оттай жандырды-ай,
Ғашық болып қосылып,
Құмарымды қандырды-ай.
Сөйтіп жүрген Сұрша қыз,
Көкшетауда қалдырды-ай.
Ахау, Сұрша қыз, енді есен бол!».
«Сұрша қыз» Арап батырдың әні. Жаяу Мұса, Балуан Шолақ орындауындағы оның өзгерген нұсқасы. Өлеңді әуенімен қоса Арап Байдалыұлы шығарған. Шындығы осы», дейді.
Әр жағы патша көңілді оқырманның таразысында.
