Суретті түсірген Ерлан ОМАР, «EQ»
Ұлытаудан бастау алатын Ұлы Жыланшық өзенінің бойында өмір сүрген Бірәлі бай Ұзын Қыпшақтың Алтыс атасына жататын Тоқпан руынан тарайды. Белгілі торғайлық өлкетанушы, шебер Шөптібай Байділдин Жыланшық бойына алдымен Бірәлінің атасы Нұрым, кейін әкесі Бектас қоныстанған дейді. Қазақы шежіремен таратқанда, Нұрымнан Бектас, Бектастан Бірәлі мен Сейіткерей есімді екі бала туады. «Он үште – отау иесі» демекші, Бірәлі алғашқы мүшеліне толғанда әкесі билігін беріп, үмітін артады. Бектас бай тоқсанға таяп, дүние салғанда Бірәлі − 19 жаста, інісі Сейіткерей 14 жаста болыпты.
Шөптібай ағамыздың айтуынша, Бектас бай қайтыс болғанда, оның артында Шөже, Бибі және Балсары деген үш әйелі қалады. Әкесінен 3 000 жылқы, 700 түйе, 2 000 қой қалып, осы мол байлыққа ие Бірәлі бай жас болса да қайырымды, кеңпейіл, ағайын-туыс пен көрші-қолаңға қамқорлығымен танылып, ауылдастарына сыйы артқан. Бес уақыт намазын қаза қылмаған діндарлығы да болған. Жыланшық өзенінің жағасынан мешіт пен медресе салдырып, оған татар молдасын алдырып, ауыл балаларының сауатын ашқан.
«Бектас бай өмірден өткесін, оның бәйбішесі Шөже әжеміз түсінде отағасын көреді. Бай керегеде тұрған барлық ноқтаны сыпырып алып, үйден шығып кетеді. Шөже түсінен шошып оянып, жанындағы баланы оятып, Бірәліні шақыр деп, өзі қайта ұйықтап кетеді. Сөйтсе, бала да қайта ұйықтап қалған. Бектас түсіне екінші рет кіріп: «Әй, атаңа нәлет, ноқтаға ие болмадың, желіні әкетемін» деп айғай салғанда, Шөже шошып оянады. Бірәліні шақыртады. «Қарағым, әкең түсіме екі рет кірді. Алғашқысында ноқтаны әкетті, биыл құлыннан айырылдық» дейді. Түн ішінде Көшкінбайдағы Жекебайды, Бектастың құрдасы Қабанбайды шақыртады. Тоқпан әулетінің жақсылары жиналып жылқыны қалай аман алып қалуды қарастырады. Ақылдаса келе алыстағы жылқыны елге алдырып, әр үйге шамаларына қарай бағуға бөліп берген. Сол қыста жаңбыр жауып биелер түгелдей іш тастаған. Малын бөліп баққандарға әр 10 бастың екеуін тегін берді деп айтып отыратын әкем. Осылай малын аман алып қалған».
Ел арасында Бірәлі бай жылқысының киесі бар деп айтады. Әкесі Бектастың тұсында жылқысы екі рет жұтқа ұшырап, қырылып қалса да, қайтадан көбейіп отырған. Бір жылы қатты боран болып, Бірәлі байдың жылқышылары жылқыдан айырылып, құрық ұстап қалады. Біраз жылқы жолда өліп, тек Құла айғырдың үйірі ғана табылмайды. Жаз ортасы ауа сол Құла айғыр 60-70 биені құлындатып, мекеніне келіп, жылқысы қайта көбейген.
Бірәлі бай заманында сол өңірде туған Амангелді Иманов, Әбдіғапар Жанбосынұлы, Кейкі Көкембайұлы, Әліби Жангелдин секілді жақсылармен және Дулығалыдағы Құлмұхаммед ишандар әулетімен араласып, ел өмірінде болған оқиғалардың бел ортасында жүрген. Оның дала алпауыты Шашанбайдың Рахметімен бірде қату, бірде тату сыйластығы да жұрт арасында аңызға айналған. Торғай бойындағы Таңат, Сейдахмет, Есенжол, Мәтібай, Ақмолда секілді айтулы ақындармен жақын сыйласып, оларға қолынан келгенше қамқорлық көрсеткен. 1916 жылғы Торғайдағы ұлт-азаттық көтерілісті қолдап, оларды ат-көлікпен қамтып, қаржылай қолдаған.
«Бірәлі бай дархандығымен аты шықса, інісі Сейіткерей сауатты, ол да бай болды. Шашамбайдың Рахметімен болыстыққа таласып, болыстықты жеңіп алған. Осы Шашамбайдың Рахметі Бектас өлгеннен кейін тоқалы Балсарыны баласы Сейіткереймен зорлықпен әкетіп, әйел үстіне алған. Рахмет көп жылдар Бірәліге билік бермейді. Сейіткерей Рахметтің үйінде еріксіз бала болып жүріп, арада ондаған жыл өткенде Рахметтің Әмбар атты қызын алып қашқан. Осылай жесір дауы шешіледі. Сейіткерей болыс бола жүріп, мал-мүлкі тәркілеуге ілігіп, өзі түрмеге қамалады. Ол түрмеде Рахметтің баласы Әбдікәріммен кездеседі. Әбдікәрім орысша оқыған сауаты бар азамат. Екеуі бұрынғы араздықты қойып, татуласады», – дейді Шөптібай Байділдин.
Бүгінге дейін Жыланшық бойындағы атақоныста Бектас бай мен оның бәйбішесі Шөже әжеміздің қызыл кірпіштен өріп салған күмбезді кесенелері жақсы сақталған. Ел арасында айтылып жүрген бір әңгімеде Шөженің кесенесін Сыр бойынан келген бір шебер салыпты. Кесене жұмысы біткенде Бірәлі бай әлгі шеберден: «Осы кесене неше жыл тұрады?» деп сұрайды, сонда ол: «Байеке, сізге сол кезде айта алмадым. Ауылыңыздың жігіттері сұлу әйеліме қырындап, алаңдап болдым, көп болса, сексен жыл тұрар» депті. Шынында да, кесененің күмбезі сексен жыл өткесін құлапты.
Ертеде қазақ даласында үш жүзге сауын айтқан Сағынайдың асы секілді дүйім ел жиналған ас әр өңірде өткен. Соның бірі, шамамен алғанда 1897 жылы қазіргі Қостанай облысы, Амангелді ауданы Үрпек ауылдық округінен елу шақырым «Әзірбай» деген жерде төрт дуан елдің игі жақсыларын жинап, жүзден аса үй тігіп, Бірәлі бай әкесі Бектасқа ас берген. Жан-жақтан жұрт жиылған асты Қараторғай болысын отыз жыл басқарған Түркебайдың Баймұраты мен Сары Қошқар батырдың баласы Аяпберген би басқарған. Осы астағы ат бәйгесіне төрт жүз ат шауып, бәйгеден озып келген жүйрікке жүз жылқы тіккен.
Өлкетанушы Ш.Байділдин Бірәлі байдың ұрпақтары туралы төмендегіше әйгімелейді. «Бірәлі байдың кіндігінен оннан аса бала өрбіді. Осы балаларының ішінде үлкені Сұлтанды, ортаншы ұлы Мейірманды көзім көріп, әңгімелерін тыңдадым, Әкем Мейірман әкесінен аумайды, тура сойып қаптап қойғандай деп отыратын. Осы кісі мені әскерде жүргенде 1967 жылы Қарағандыдан іздеп келді. 1975 жылы атамекені Жыланшыққа келіп, айлап жатты. Сонда мен оны атақонысы «Бірәлі» түбегіне апардым. Бірәлі бай көзі тірісінде осы жерде Сұлтанға 12, Мейірманға 8 бөлмелі қызыл үй салдырған. Қария құлаған үйдің орнын, бөлмелерді көріп: «Мынау көкқасқа атым тұратын бөлме, анау әжем жататын бөлме, мынау біздің отау үй еді» деп сақалын жуып жылап еді. Баба қорымындағы атасы Бектастың, әжесі Шөженің, туысқаны Әйгісінің Ахметінің кесенелерін аралап көрді».
Бірәлі байдың үлкен баласы Сұлтан Орынбордағы гимназияда оқып, орысша жетік сөйлеген, көзі ашық азамат болып, Амангелді батырдың сенімді серігі атанған. Осы баласының ықпалымен Бірәлі қазақ байларының мал-мүлкін тәркілеу бастағанда, өз қолымен жиған-тергенін Кеңес өкіметіне өткізіп берген. Алайда «Балапан басына, тұрымтай тұсына» дейтін аласапыран басталғанда, қолында ешқандай дәулеті жоқ Бірәлі бай да 8-9 жастағы қыз баласын жетектеп, атақонысынан Оңтүстікке жан сауғалап, бет алады. Ұзақ жол жүріп, арып-ашып Түркістанға жетіп, соның базарында қайыр сұрап тұрған жерінен баяғыда жолаушылап Торғайға барғанда аты өліп жолда жаяу қалғанда, жылқысынан ат беріп, қайыры тиген бір адам танып қалып, оны қызымен бірге үйіне әкеліп, ауқаттандырып, он күн бойы асты-үстіне түсіп, күтеді. Бірәлі бай уақытымен ас ішіп, әлденіп, өз-өзіне келгесін бір күні қызын сол үйге қалдырып, өзі Түркістандағы Қожа Ахмет Ясауи кесенесіне зиярат етуге шыққанда, жолда кенеттен ауырып, дүниеден озады. Сонда оны таныған жүргіншілер манағы адамға хабар беріп, ол сүйегін үйіне алып келіп, атамыздың киімін шешкенде, белінде алты метр ақ жібек ақыреті жүр екен дейді. Қаншама қиындық пен азап көріп жүрсе де ақыретін ойлаған текті тұлғаның тазалығына қайран қаласыз. Заманында жақсылар мен жайсаңдардың қатарында есімі аталып, Мәтібай ақын «Жаяуға ат, ашыққанға азық болған» деп жырға қосқан Бірәлі байдың ұрпақтары да аштық пен тәркілеудің кесірінен жан-жаққа тарыдай шашылды.
Біздің елдің көнекөз қариялары кезінде атағы дүркіреген Қостанай жылқы зауытының асыл тұқымды тұлпарларын Бірәлі байдың жылқысынан тараған деп айтады. Әуелде оларды «Бектас тұқымы» деп атапты.
Шынында, қазір Бірәлі бай жылқысының тұқымы қалды ма екен?!
