Ауыл тұрғындары арасынан дұрыс көшбасшы, жол мен жөнді білетін азамат шығып, жалға алушымен келісімшартты нақты жасамаған соң, жалгер түрлі бұлтаққа сала береді. Ал көшбасшы әрбір ауылдан шыға бермейді.
Сондықтан сырттан келген астық компанияларының өкілдері ауыл тұрғындарын алдап-арбап жерді алып кетеді. Егер компаниялар адал жұмыс істеп, халықтың пайларын уақытында беріп, шама-шарқынша әлеуметтік көмектер жасап, қыстыгүні жолдарын аршып және басқа да жағдай жасап тұрса, оларға ауылдықтар қарсы болып, дау тудырмас еді. Алайда жалға алғандардың көбі өнімнің жұғынын ғана елге татырып, қалғанын өзі қақшып кетуге әзір тұрады. Мұндайға наразы болған тұрғындар жер үлестерімізді басқа компанияға береміз деп шуласа, кейбірі осында қалуды жақтап, ауыл іші өзара бүлініп те жатады.
Қазір ауылдың белсенді азаматтарының бәрі қалалы жерлерге көшіп кеткен. Ауылда қалғандар жалға алушыдан жер үлестерін қайтаруға сотқа шағымдану үшін соларды іздеп, дау-дамай қалада да жалғасып жатқан жағдайлар қаншама. Жерді сотпен қайтарту үшін білікті адвокат жалдау керек, ауыл мен қаланың ортасында шапқылап қаншама құжат жинау керек. Осының бәрі үлкен шығын. Оны халықтан жинап алу керек. Ондайға біреу көнеді, біреу ақшасын қимайды. Осылай шығындалып жүріп жерін де қайтара алмай, ақша-
сын да түгесіп, бостан-босқа арамтер болып жүргендер көп.
Барлық олқылық – біздің заңдарымыздың халық мүддесін ескермей жасалғандығында. Шу дегенде ауылдағылардың мүддесін қорғау үшін жерді жалға бергенде пайдалану құқығын алған үлескер, жер пайдаланушы компания және
жергілікті биліктің жер басқару қызметінің өкілі арасында үшжақты келісімшарт жасалуы керек еді.
Үшеуінің құқылары мен міндеттері анықталып, айқын көрсетіліп тұрса, бұл құжаттың күші де, тиімділігі де зор болар еді. Келісімшартта жергілікті билік өкілінің қолы болған соң жерді жалға алушы да үлескердің құқын бұза алмас еді.
Өкінішке қарай, біздің Жер кодексін жасаған заңгерлеріміз мұндайды заң баптарында ескермей, ауылдың аңқау халқын қулығына құрық бойламайтын, оның үстіне заңгері де, адвокаты да жанында жүретін пайдаланушы компаниямен жеке қалдырған. Ал ондайлар ауыл тұрғындарын аунатып жей береді. Ең сұмдығы – халықтың пайын бермеуде де емес, жалға алған жерлерін кепілге қойып несие, тұқым немесе техника сатып алуда. Ондайларының құнын уақтылы төлемеген соң несие берген банк тұқым немесе техника сатқан компания кепілде тұрған жерді басқа біреуге сату туралы сот шешімін шығартады. Ал сатып алған адам үлескерлерге пай беруді тіпті ойламайды, өйткені екеуінің арасында ондай келісім жоқ. Сөйтіп, ауылдағылар атақонысының игілігінен түпкілікті айырылып қала береді.
Әрине, бізде жер сатылмайды, айналыста жүрген үлескерлерге жерді 49 жылға пайдалану құқы берілген. Әуелде жалға алған компания заң бойынша бұл құқыларды кепілге қою үшін әрбір үлескердің келісімін алуы керек еді, бірақ басқаруға қойған адам өзін тыңдайтын шағын топпен жиналыс өткізіп, олардың келісімін сенімхатпен алған болады. Ондайды тағы бір алаяқ нотариусқа бекіттіріп алады. Ақырында, ауылдағылар есін жинағанда өз жерлері өздерінікі болмай шыға келеді.
Солтүстік Қазақстан облысында дәл осындай әдіспен өздеріне тиесілі жерлерінен айырылып қалып жатқан ауылдар көп. Соның бірі – Шал ақын ауданындағы Балуан ауылының тұрғындары. Жуырда осы ауылдың жерін қайтаруды даулап жүрген бір топ жігіт «Егеменнің» қосынына келді.
Бұл ауыл – алыс-жақынға белгілі мекен. Кезінде бұл жерден Сейтен Сауытбеков сияқты атақты ұстаз, аудармашы, жазушы шыққан. Ол – алты Алашқа аты шыққан Герольд Бельгердің, ақын Көкен Шәкеевтің ұстазы. Хрущевтің тұсында қазақ мектептері жабылып жатқанда өзінің мектебін алып қалған ержүрек адам. Оннан артық кітабы жарық көрген. Зейнет жасына шыққаннан кейін ол Алматыға қоныс аударып, Ұлттық кітапханадағы араб, парсы, шағатай тілдеріндегі көне жазбаларды қазақ тіліне аударған. Секеңе Балуан мектебінің аты берілген.
Міне, осы кісінің күйеу баласы, Көкшетау қаласында тұрған белгілі іскер азамат, жекеменшік «Көкшетау» атты университеті болған, меценат Жанат Қасымов Балуан ауылының мүшкіл халін көрген соң оның жерін алып, «Балуан СК» деген ЖШС құрып, астық өсірген. Бұл – 2005-2009 жылдары болған оқиға. Сол жылдары ол халыққа пайларын да, басқа да әлеуметтік көмектерін жасап тұрады. Ауылдағы мектепті де күрделі жөндеуден өткізіп береді. Бірақ Жанат Жақыпсейітұлының басқаруға қойған Қайрат Тәнібаев деген адамы көңілден шықпай, араларында кикілжің туады. «Қазаншының еркі бар, қайдан құлақ шығарса» деген емес пе, ауылға қаражат құйып отырған адам өзі болған соң Ж.Қасымов басқарушысын орнынан алмақ болады.
Балуанның жері күтіліп, елі бүтінделіп тұрғанын көрген басқа біреулер бұл ауылдың жерін алуға қызығып жүреді екен. Сондайдың бірі бұрын «Богви» атты компанияда қызмет істеген Жанат Серғалиев «Балуан СК-ға» өкпесі қара қазандай болып жүрген Қайрат Тәнібаевты жанына қосып алып, балуандықтарды жерлерін өзіне беруге үгіттейді. Қарымы мықты екенін, америкалық тракторлары мен комбайндары бар екенін айтып, ауыл адамдарының аузының суын құртады. Бірақ артынан белгілі болғандай, бұл адам Балуан ауылына келгенде әлі ЖШС-ны тіркеуден де өткізбеген көрінеді. Ауыл адамдары оны қайдан білсін, әйтеуір көбісі жерлерін соның «Казипрохем Агро» атты ЖШС-на беруге келіседі.
Қазір жерлерін даулап жүрген Диқан Кәрішалов, Ерден Қожахметов, Самат Жақыпов сияқты азаматтар сол кездегі аудан әкімі А.Әмрин Балуан ауылының жерін бұрын «Балуан СК» ЖШС басқарушысы болған Қ.Тәнібаевтың атына тіркеу жөнінде 2009 жылдың 21 желтоқсанында біздің сыртымыздан қаулы шығарды деген наразылық айтады. Оның халықтан алған сенімхаты да күмәнді деседі олар.
Қ.Тәнібаев 2010 жылдың ақпанында өзінің атындағы Балуан ауылының жерін «Казипрохем Агро» ЖШС басқаруына береді. Ал дауласушылардың айтуына қарағанда, бұған ешкім келісім бермеген. Сондықтан алдымен осы шешім бұзылуы керек дейді.
Бірақ оның қолында 2009 жылы алған сенімхаты болған. Алайда бұл сенімхаттың өзінің заңдылығы шүбә келтіреді. Онда көптеген адамды қол қойды деп сыртынан тіркеп жіберген. Мысалы, Нұралина Нәйла деген үлескердің де сенімхатта аты айтылады, бірақ ол 2006 жылдан бері Америкада тұрып, тек былтыр ғана келіп кетіпті. Соған қарамай Вера Воронченко деген нотариус сенімхатқа оның да атын жазған. Осының өзінен-ақ сенімхатты жасаған кезде заң бұзылғаны көрініп тұр.
Сол жылы «Казипрохем Агро» ЖШС Шағалалы ауылындағы Тәжірибе стансасынан жерді кепілдікке қойып, 250 тонна жоғары сұрыпты тұқым алады, ал 2010 жылы АТФ банктен 10 млн 400 мың теңге несие алады.
2011 жылы қарызын уақтылы төлемегені үшін Тәжірибе стансасы «Казипрохем Агроны» сотқа береді. Оның шығынын өндіру үшін сот Балуан ауылы тұрғындарының жерді пайдалану құқығын сату туралы шешім шығарады. Сот орындаушы Марат Байтіленов ауылдың барлық жерін аукционнан СПХ «Алма» атты ЖШС-ға 25 млн теңгеге сатып жібереді. Оның 12 млн теңгесін Тәжірибе стансасының шығынын жабуға, ал қалған 13 млн теңгесін Ж.Серғалиевтің жеке атына аударады. Ал АТФ банктің шығыны жабылмайды.
Жер даулап жүрген азаматтар біздің барлық жеріміз 4 322 гектар еді, ол жеті участоктан тұратын. Соның біреуін сатса да қарызды өтеуге болатын еді, бірақ судья бәрін аукционнан сатқызып жіберді. Осының өзі бізді барлық жерімізден айырудың жолы болды дейді.
«СПХ Алманың» иесі Бекіш Қажымұқан деген азамат – Ғ.Мүсірепов ауданының бизнесмені. Ол Балуан ауылы тұрғындарына пайларын кейде беріп, кейде бермейді. Әрине, ол тұрғындармен ешқандай келісім жасамағандықтан және олардың жерді пайдалану үлестерін аукционнан сатып алғандықтан пайды бермеуіне де болады. Соған қарамай халыққа пай бергені мәрттігі шығар. Алайда ол барлық жер учаскесіндегі 1 500 жайылымдық жерден бас тартып, оны мемлекеттік қорға қайтарған себебі күдік тудырады. Балуандықтардың бүгінгі мақсаты – түрлі қитұрқылықтың салдарынан айырылып қалған тиесілі жер үлесін ауылдағыларға қайтару. Алайда шындықты жеріне жеткізіп дәлелдей алатын, жол берілген түрлі бұзушылықтарға, заңсыздықтарға судьяны сендіре алатын білікті заңгер табу қиын.
