Ал кенепке көрік берген көркем ару туралы ойланбау, толғанбау, оның тарихы һәм тағдырын білуге құмартпау мүмкін емес. Картинадағы «Белгісізді» ақын Александр Блоктың «Бейтанысындағы» сұлумен шатастыратындар көп. Тіпті туындының атауын да «Белгісіз» емес, «Бейтаныс» деп атап кеткендер тым-тым жиі кездеседі. Алайда ол ару мен бұл аруды ешнәрсе байланыстырмайды, екеуі екі бөлек әлем.
Суретші Иван Крамской ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы орыс кескіндеме мектебінің ең көрнекті туындыларының бірі саналатын өзінің «Белгісізін» 1883 жылы салған және шығарма тура сол жылы Санкт-Петербургтегі Wanderers көрмесінде алғаш рет халыққа ұсынылды. Майлы бояумен кестеленген картинаның ұзындығы – 99, ені – 75,5 сантиметр.
Бар бағалы киімді үстіне киіп күймеде отырған соншалықты көркем, бірақ көзіне мұң ұялаған сұлудың келбеті сол кездің өзінде-ақ қызу талқының арқауына айналған. 1880-жылдың соңғы сән үлгісімен киінген сылқымның үстіндегі ақшыл қауырсын қадалған бас киімі, қымбат теріден тігіліп, атлас лентамен безендірілген пальтосы, алтын білезік, муфель, жұқа былғары қолғап – мұның барлығы кескіндеме кейіпкерінің болмысы мен әлеуметтік һәм қоғамдағы орны туралы, сұлудың прототипі жайлы түрлі болжамдар жасауға бастама болды. Пікірлер сан-саққа жүгірді. Портреттегі кейіпкердің шын өмірдегі бейнесін табуға деген талпыныстың санында шек болған жоқ. Сондай болжамдардың бірі негізінен 1875 жылы салынған Мария Павловна Ярошенконың портретімен ортақ ұқсастық аясында қарастырылса, екінші нұсқа 1880-жылдардағы жоғарғы таптағы жалпы әйел затының жиынтық бейнесінен туған, сол арқылы суретші замана тынысын беруге ұмтылған деген болжам төңірегіне тоқайласады.
Келесі нұсқа, нақтырақ айтсақ өнертанушы, жазушы, педагог Ирина Чижованың пікірінше, картина әу баста Александр ІІ патшаның нақсүйері Екатерина Долгоруковаға арналып салынған, кейін патша қайтыс болғаннан кейін суретші оны түрлендіріп, әрі қарай дамытқан деген болжамды алға тартады. Алайда бұл ойдың қисынсыздығы сол, сурет Александр ІІ патша қайтыс болғаннан кейін екі жылдан кейін өмірге келген. Ал Екатерина Михайловнаны патшаның көзі тірісінде-ақ ІІ Александрдың туыстары мойындамаған. Тіпті 1878 жылы Екатерина өмірге әкелген нәресте қызды да сарайдағылар өзектен теуіп, теріс айналған. Бірақ бұл жағдай Екатеринаға өлердей ғашық патшаның махаббатын айныта алмады, керісінше өле-өлгенше Долгоруковаға деген махаббат жалынына өртенген Александр ІІ соңғы демі үзілгенше аяулы жарын сүйіп өтті. Патша өлген соң әлбетте сарай іші тәртібінің де өзгерері даусыз. Ал тақ иегері ауысып жатқан осынау алмағайып тұста сарайда лауазымды қызмет атқарған суретшінің бұрынғы патшаның сарайдан қуылып, шетел асырылған нақсүйерін кескіндеуі қаншалықты қисынға қонымды?!.
Ал соңғы нұсқасы әрине, романтикалық бағыттағы болжам. Және ол осыған дейінгі айтылған болжамдардың ішіндегі шындыққа барынша жақыны саналады. Бұл – әйгілі ақсүйек әулетінен шыққан Бестужев есімді ауқатты азаматқа тұрмысқа шыққан қарапайым шаруа қызы Матрена Саввишинаның төңірегінен тарқатылатын аңыз. Шаруа қызына ғашық болып, оған үйленген Бестужев аруды ақсүйектік өмірдің барлық қыр-сырына қанықтырып, тәрбиелейді. Бұл әлбетте ел арасында желдей гулеп, қызу әңгіменің арқауы болады. Әсіресе, арудың көрген жанның тілін байлар ғажап сұлулығы алыс-жақынға тез тарайды. Ел аузында жүрген сұлумен суретші Санкт-Петербургте танысып, әдемі арудың ажарына тілі байланып, есі кете ғашық болады. Өнердегі музасына жолығып, шабытына ерік берген қылқалам шебері өзіне мәлім, өзгелерге белгісіз аруды осылайша мәңгілік өлмейтін өнер туындысына айналдырады. Алайда зерттеушілер тарапынан жиі келтірілетін бұл нұсқа да нақты емес, өнертанушылардың кезекті, бірақ шындыққа барынша жақын, жанасымды деген болжамы ғана.
Әйгілі картинаның жұмбақ прототипінен бөлек, сондай-ақ кейбір зерттеушілер туындының тылсымдығын айтады. «Белгісізді» төріне ілген жандардың үйінде белгісіз жағдайда бақытсыздық орнайтындығы да жиі тілге тиек етіледі. Тіпті бұл картина суретшінің өзін де «жылатып кетті» деген болжам бар. Туынды өмірге келгеннен кейін көп өтпей суретші екі бірдей ұлынан айырылады. «Белгісіздің» одан кейінгі шетел асып орын тапқан мекендерінде де, Ресейге оралғаннан кейінгі тұрақтарында да үнемі бақытсыз жағдайдалар қайталанып отырғандығы жайлы деректерді тізбелеп айтуға болады. Сондықтан болса керек, әсем болса да бар құпиясы мен сырын, мистикасы мен жұмбағын ішіне бүккен картинаға егелік етуге құмартушылардың қатары уақыт өте келе сап тиылған. Туындының тылсымынан қашқан адамдар «Белгісізден» мүлдем бас тартқан. Осылайша, Ресейді ғана емес, шетел асып шартарапты шарлаған, көркемдігі тіл байлап, атағы жер жарған керемет картина соңында отанына қайтып оралып, Мәскеудегі әйгілі Третьяков галереясынан өз орнын табады. Күні бүгінге дейін сол жерде сақтаулы.
P.S.Сәйкестік пе білмедік, Оралхан Бөкей шығармашылығын зерттеу барысында Шыңғыстайға арнайы барып, жазушының қара шаңырағының табалдырығын аттағанда үйдің төрінде ілінген дәл осы Крамскойдың «Белгісіз» аруына көзіміз түскен еді. Қаламгердің қарындасы Ғалия Бөкейқызы ағасының қылқалам туындыларын, оның ішінде, әсіресе осы «Белгісізді» ерекше жақсы көргенін айтып берді. Тіпті картинаның көшірмесін Мәскеуден арнайы алдыртыпты. Не десек те бір Аллаға аян ғой, бірақ жазушы өмірінің соңындағы бірінен кейін бірі орын алған қайғылы жағдайларға тылсымға толы «Белгісіз арудың» әсері болмады ма екен деген ойдың сол сәтте санамызда қылаң бергенін қалай жасырайық?! Тылсымның аты тылсым ғой қашанда... Әлбетте, ақиқатын тек Алла біледі...
