Ал ақырында «жоқ, сен жақсылық, жамандықты жаратқан – құдай, бірақ қылдырған құдай емес, ауруды жаратқан – құдай, ауыртқан құдай емес, байлықты, кедейлікті жаратқан – құдай, бай қылған, кедей қылған құдай емес деп, нанып ұқсаң болар, әйтпесе – жоқ» деген ойға тоқтайды, тоқтамға шақырады.
Байлық пен дәулет өлшемі заманына, халықтың тұрмысына, құндылықтарға, сауда-саттық ісіне қарай өзгеріп отырады. Бүгінгінің бай кісісі деп бірнеше өнеркәсіп ошағының иесін, өлмес идеядан туған күймес кәсібі бар, сан алуан маркалы көлігі бар, тіпті кейде дүние елдерінің шотындағы шүбәлі қаржысы бар кісілерді де атап жатады.
Ал Абай заманындағы қазақ үшін дәулет дегеніміз әуелі қолдағы мал еді. Оның өзін дала жұрты бір жұттық көріп, соның өзінде көбейтуге, шұбыртуға, жер қайыстырып, шөп майыстыруға ынталы еді. Қазір де ауылдағы ағайын жайылым мүмкіндігіне қарай жүздің үстінде, тіпті мыңның үстінде ірі-қара, ұсақ мал ұстап жатады. Соның бәрін қосқанда қаладағы бір адамның қос қабатты зәулім сарайына жетпес пұл болады. Міне, бүгінгі заманда байлық пен дәулет дегенге бір жүйелі өлшем жоқ. Әлем алпауыттарының өзі бір күнде бір мемлекеттің қорына пара-пар қаржы жоғалтып, келесі күні оны екі есе ұлғайтып жатады.
Хакім Абай осы бір өзгермелі, құбылмалы дүниенің құрдымынан кісі сақтауға ынтызар. Ақынның байлықты мал деп білмегені екібастан анық нәрсе. «Егерде мал керек болса — қолөнер үйренбек керек. Мал жұтайды, өнер жұтамайды. Алдау қоспай адал еңбегiн сатқан қолөнерлi — қазақтың әулиесi сол» дегенде, бүгінгі біз кімді әулие санаймыз, кімге кіріптар болсақ соны пір тұттық па, кімде құзырет болса, соның қолайына жағайық дедік бе деп шошынасың. Абайдың «Егер менің ішімді жарып өрсең, жылауыңды тоқтатып, шошыр едің» дегенде, бүгінде кімнің ішін жарып көрсе, сол күйді кешеріңді білмейсің, кім ішін ақтарып көрсете қояр дейсің.
Елден алғаныңды елмен бөліс, жерден алғаныңды жер иесіне де бер деген кешегі сөзді ықтияр көре қойған қанша кісіміз бар еді енді? «Қусың» десе қуанатындар да кездеседі» деген де осы екен.
«Қулық, сұмдық, ұрлықпен
мал жиналмас,
Сұм нәпсiң үйiр болса,
тез тыйылмас.
Зиян шекпей қалмайсың ондай iстен,
Мал кетер, мазаң кетер,
ар бұйырмас»,
Абай осыны айтқанда мазалы байлықты, арлы дәулетті айтқанын тағы ұғасың.
Тағы ұғасың да, «уайымсыз салғырттық деген нәрсе бар, ол Алланың, халықтың, дәулеттiң, ғибраттың, ақылдың, ардың дұшпаны, бiрi бар жерде бiрi болмайды» деген ойдың талқысына түсесің.
Кәсіптің көзін іздеуші жан көп. Оның көзі жалықпас еңбекте, талмас білекте деп білетіні аз. Тез баюдың төте жолын таба қойғысы келеді. Ал жұтамас өнер іздеуге жалығуға бейіл. Мұны да Абай «Пендеде бiр iс бар – жалығу деген. Ол – тағдырда адаммен бiрге жаратылған нәрсе, оны өзi тапқан емес. Оған егер бiр iлiксе, адам баласы құтылмағы қиын» деп нақтылайды.
Абайға салсақ, өзгеден озу үшін озық білік, опырылмас ождан керек, «тегінде адам баласы адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрсемен оздым ғой демектің бәрі бекер».
Оған тағы бір сөзін қосыңыз: «Еріншектік – күллі дүниедегі өнердің дұшпаны. Талапсыздық, жігерсіздік, ұятсыздық, кедейлік – бәрі осыдан шығады».
Абай бай ма, кедей болды ма? Бұл да байлық пен кедейлікті қалай түсінуге қатысты екен. Байлықты мал мен мүлік десек, Абай – кедей. Қолында малы болмағанынан емес, оны мұрат тұтпағанынан, асыл көрмегенінен. Байлықты өнер, ғылым, ар, мінез деп Абайша сараласақ, Абай – бай. Қорында малы болғанынан емес, мал мен мүлікті өнерге, ғылымға, бала оқытуға, басқаға шарапатын тигізуге жұмсағанынан.
Осында бір нақты сауал туады, оны игілікке жұмсай алардай, Абайда және оның айналасындағы адамдарда қанша мал болды? Біздің қолымызға 1900 жылғы Семей өңіріне қатысты есеп-қисап кітабы түсті. Оны Еуразия кітап көрме-жәрмеңкесіне Семейдегі Абай атындағы облыстық әмбебап кітапханасы алып келген екен. Кітапты қарап отырып, қызықты мәліметтердің кең қорына ұшырастық. Сондағы мәліметтер мен өзге де деректерді салыстыра отырып, Құнанбай әулеті және Абай, оның ұрпақтарының мал-мүлік есебі жайлы деректерді бөліскенді жөн көрдік.
1915 жылы жарық көрген «Сельско-хозяйственный обзоръ Семпалатинской области за 1914 годъ» деген кітаптың маңдайына «Печатается по распоряженію г. Губернатора Семипалатинской области» деп бір қойыпты. Статистика бөлімінің меңгерушісі Е.Тимофеев деген кісі алғысөзін жазып, әр алуан жайдан хабар беріп, адамдық ісін қылыпты. Мәтінін сол замандағы орыс тілінің тәртібіне сай, өзгеріссіз ұсындық: «Въ виду того что Статистическій Отделъ началъ функціонировать лишь съ мая месяца отчетнаго года, трудно было сразу подыскать достаточное число подходящихъ добровольныхъ корреспондентовъ. Всего было разослано Отделомъ 9000 летнихъ опорсныхъ книжекъ. Изъ нихъ заполненными поступило обратно въ Отделъ 390, которыя и положены въ основу «Обзора... Первый опытъ въ Семипалатинской области собиранія сведеній черезъ добровольныхъ корреспондентовъ сказался на полнотъ и качествъ матеріаловъ. Некоторыя стороны хозайства были очерчены весьма слабо корреспондентами и эти матеріалы не могли быть использованы Отделомъ вполне».
Бұл «Обзордағы» мәліметтер мен деректер 1914 жылдың қорытындысы бойынша деп көрсетілсе де, жан саны мен мал-мүліктің дерегі 1900 жылы алынған мәліметтер негізінде жазылғаны қосымша айтылады.
Соның «Чингисская волость» адм. аулъ №1» деген бөлімінде 30 адамның тізімі беріледі. Шыңғыс болысындағы Қарашоқы, Сарыөлең, Ащықұдық, Мыңқазан, Қаражал, Қаражартас, Қарабиік, Қарақұдық, Жидебай, Балғабай, Жаңғызтал, Бақтышоқы, Құлыншақ, Жаманбақсы, Қосқұдық, Қырқұдық, Тоқтамыс мола, Қоныспай мола, Борсықпай мола, Жалпақтөбе секілді қыстауларды (зимовка) мекен еткен адамдардың әлеуметтік жағдайы туралы мәліметтер молынан берілген. Рет саны бойынша 13-ші Ибрай Кунамбай деген кісінің аты-жөні, мал-мүлкінің жайы көрсетілген. Оның қыстауы – Жидебай.
Жидебайды қоныс еткен Ибрай Кунамбай деген кісі Абай Құнанбайұлының өзі екені ешқандай мәселе тудыра қоймаса керек. Оның үстіне, М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Абайтану және жаңа дәуір әдебиеті бөлімінің меңгерушісі, профессор Серікқазы Қорабайдың мақаласындағы мынадай пікір ойымызды шегелей түседі: «Ұлы ақынның азан шақырып қойған есімі ‒ Ибраһим. Бірақ бүкіл Алаш жұртына және дүние жүзіне Абай деген атпен белгілі. Зерттеушілер мұны әжесі Зеренің Ибраһим деген араб сөзіне тілі келмегендіктен Абай атапты-мыс деп түсіндіреді. Бұл дәлел бола алмайды. Ауызекі айтуға Ибраһим есімі соншалықты қиын емес. Қазақы түсінікпен Ыбырайым, Ыбырай деп те атауға болатын еді ғой. Біздің бала кезімізде ауыл ақсақалдары Абай туралы сөз бола қалса: «Қажының Ыбырайы немесе Құнанбайдың Ыбырайы» десетін».
Міне, осы Құнанбайдың Ыбырайы немесе «Обзорда» көрсетілген Ибрай Кунамбайыңыз – бір кісі: Абай Құнанбайұлы.
Статистика бөлімінің меңгерушісі атап өткендей, мәлімет жинаушы еріктілердің аздығы және көбінің тәжірибесіздігі Құнанбай есімін Кунамбай деп қате жазуы әбден мүмкін.
Сонымен «Обзорда» Абай Құнанбайұлының (Ибрай Кунамбай) он үш киіз үйі бар делінеді. Мұхтар Әуезовтің «Абай өмірбаянының төртінші нұсқасы» мақаласында «Еркежанды Абай өле-өлгенше жақсы көрумен кеткен. Мұны алған соң өзге екі әйелінен, әсіресе соңғы кезде көңілі қалған Әйгерімнен алыстап кетеді. Ділдә ерте қартайып, балаларының анасы болған қалпында жай ғана сыйлас досы боп қалады. Ендігі әйелі өзге екеуі емес, жалғыз Еркежан болғанға ұқсайды. Қыс болса, олардың қыстауы да Жидебайдан алыс болады. Абай үнемі осы Оспан үйінде, үлкен ауылда орнығып тұрып қалады. Абайдың үлкен әйелі – Алшынбай аулының қызы Ділдә. Екіншісі – тоқал алған Әйгерім. Алғашқы әйелінен: Ақылбай, Әбдірахман, Мағауия деген балалары, Райхан, Күлбадан деген қыздары болған. Екінші әйелі – Әйгерімнен туған балалары: Турағұл (Тұраш), Мекәйіл, Ізкәйіл және кіші қызы Кенже» деген дерек бар. «Обзордағы» мәліметтер 1900 жылы жазылып алынғанын ескерсек, осы он үш киіз үйде кімдер тұрғаны анық болады. Абай осы жылдары үлкен ауылда, Оспан үйінде тұрады. Үлкен балалары отау құрып, оңаша кеткен шақ.
«Обзорда» көрсетілген осы он үш киіз үйде елу адам тұрса, оның ішінде еңбекке жарамды он екісі ер адам, он екісі әйел затынан екен. Оның төртеуі – жалшылар, малшылар. Осы тұста ерекше айта кетер бір мәселе бар. Абайдың төрт қызметшісі бар деп көрсетілсе, соның бәрі 20 жылға жуық уақыт осы үйде жүріпті. Абайдың жайлылығы осында. Соның бірі – кезінде Құнанбай әулетінде, Оспан үйінде отыншы-сушы қызметінде жүріп, кейін Абайға қызмет қылған Шәукімбай болар. Шәкәрімнің суретін сақтаған Шәукімбай Бақтыбайұлы да сол.
Абайға тиесілі жылқы – 593 бас, құлын – 167, сиыр – 51, бұзау – 24, түйе – 51, ботасы – 7, қой – 1417, ешкі – 19.
Жалпы, Абайға осы мал кейіннен біткені жайлы мәлімет жеткілікті. Соның бірі – Мұхтар Омарханұлының жоғарыдағы мақаласы: «Осы екі арада Абай өмірінде болған үлкен өзгеріс – 96-жылы Оспанның үйіндегі (бұл Құнанбайдың үлкен үйі) Еркежан деген келінін алады. Оспан өлгенде артында қалың дәулет пен үш әйелі қалған. Бірақ еш біреуінен бала жоқ. Оспанның үш қатынын Тәңірберді, Абай, Ысқақ сияқты үш ағасы алып, ауылдары, көп мал мүліктерін де келіндері отырған орындарға қарай бөлісіп алады. Көп сыбаға үлкен келін мен Абайға тиісті болады». Бірақ Абай Оспаннан қалған мол дәулетті әділдікпен ағайынға бөліп бергенін байқаймыз: «Осыдан кейін, Оспан өлгеніне 5 жыл толғанда, 1895 жылы Абай Еркежанды алады. Еркежанмен қоса Оспанның, Құнанбайдың үйіндегі мол байлықтың бәрін Абай өзі түгел баспайды. Оспанның өзге екі қатынын алған екі туысқаны Тәкежан, Ысқаққа тең қылып мал мен қыстау, қоныс енші бөліп береді».
Оспанның қанша дәулеті болды және ол қайдан келді? Абайды зерттеуші Асан Омаров «Абай бай болған ба?» атты мақаласында мынадай қызықты дерек келтіреді: «Сол сияқты Оразбай, Тәкежандар шашаусыз үнемшілдік, асқан малсақтықпенен, Жиренше, Дүтбайлар ел дауы, жүгініске көп араласып, билік айтуменен, ал Құнанбайдың Оспаны Қоянды жәрмеңкесі арқылы «сауданың тегін» табу жөніменен байыған. Мысалы: «...Осы ретпен істеген саудадан Оспан тез арада көп мал құрап байып алады, – деп жазады Әрхам Ысқақов. – Жылқы мың жарым, түйесі үш жүздей, қойы екі-үш мыңдай болды».
Оспанның да орынды іспен тапқан дәулетін Абайдың да асқан әділеттілікпен тең бөлгені көрінеді. Жоғарыда айтылған малдың үштен, тіпті төрттен бірі ғана Абайда қалады. Оған Абайдың өз еншісіндегі малды қосыңыз.
Абай өз заманындағы өзге де ақын-жазушылар, атап айтқанда орыс қаламгерлері секілді кітабын шығарып, қаламақы алып көрген емес. Қайта, Абай өзі қаламақы төлеп отырды. Абайды қазақ арасына қолжазба күйінде таратқан, қазір де бірден-бір сенімді дереккөзі болып саналатын Мүрсейіт Бікіұлы Абайдың әдеби хатшысы болған екен. Бұл жайында Мұхтар Әуезов: «Бұл ретте Абай сөздерінің шашылмауына, жоғалмауына мезгілімен тізіліп, жазылып, елге тарап отыруына көп еңбек еткен молдалар бар. Олар Кішкене молда, Самарбай, сонан соң әсіресе Мүрсейіт. Баспаға шыққанынша жыл бойы әлденеше рет Абай жинағын көшіріп отырып, Мүрсейіт бір кітапты бір қойға сатушы еді» дейді. Тағы бір сөзінде былай дейді: «қазақ ортасында Абайдың шығармаларын сүйіп, сүйсініп оқып, ұзатылар кезінде Мүрсейіт, Самарбай, Дайырбай сияқты көшірушілерге жаздырып алып, өздерінің жасау сандығына салып алып кеткен бір топ қыздарды білеміз».
Мүрсейіт Бікіұлының, Айдарлы қыстауында тұрған шағында, 12 жылқысы, 2 құлыны, 4 сиыры, 3 бұзауы, 4 түйесі, 161 бас қойы, 25 ешкісі болған. Бір кісіге бұл да аз мал емес.
Абайдың өлеңдері қазақ арасында сонша құнды, бағалы болса да, Абай содан қандай да бір табыс көруді құптамаған сыңайлы. Абайдың дүние мен мал-мүлікке қатысты көзқарасы белгілі, оның үстіне еншіге қалған, Оспаннан тиген малы бар, жадағай тұрмыс кешпеске, жазуға ғұмыр арнауға соның өзі де аз дәулет болмаса керек. Дүние кезуге бейілсіз, замандас дүние қаламгерлері секілді сән мен салтанатқа, аста-төк тұрмысқа, құмар ойындарына тағы да құлықсыз Абайға көп дүниенің расында қажеті де жоқ еді. Абай дүние мен малды, дәулетті маңайындағылар секілді күш-қайрат, билік, құзырет пен құдірет санатында көрмеген. Мұхтар Әуезовтің мына бір сөзі көп жайды аңғартады: «Абайдың әрдайым сенімді, белді би қып ерткен кісілері осы Жиренше мен Оразбай еді. Ол екеуі Абайдың ығында жүріп, елеусіз халден белгілі адам қалпына жеткенде, малданып, әлденіп күшейген күндерінде Абайға ең алдымен қас болып шығады. Сол жылдардың алдында бұрын ондайлық бай болмаған екеуі мейлінше байып алады. Әрқайсысында мың-мыңнан жылқы болған. Оразбай бертінде жылқы санын үш мыңға да жеткізген. Ал Абайдың өз басында ешбір уақытта ондай байлық болған емес. Қайта өмірінде талай рет «шағын дәулет», «шолақ дәулет» дейтін күйлерге жақын қалып жүрген. Мынау екеуі өздері байып, әлденіп алған соң, Абайға қарсы жаулықты тобынан бұрын бастайды». Абайдың бұдан да жырақ, аулақ тұрғанын аңдаймыз. Өзінен артылар, өзгеден артпас шағын дәулет шашаусыз кісіге нақ емес пе?!.
Мәселен, орыстың ұлы жазушысы граф Лев Толстойға атадан қалған мұра 1,47 ғұшыр жер, 330 қарауындағы кісі, 4 мың күміс рубль болған екен. Одан бөлек «Соғыс және бейбітшіліктің» бір баспатабағына 500 рубль, «Анна Каренина» үшін 20 мың рубль, «Воскресениеге» – 22 мың рубль қаламақы алған.
Пушкиннің артында 140 мың рубль қарызы қалғанын есептемегенде, «Руслан мен Людмила» үшін – 1 500, «Борис Годунов» – 10 мың, «Евгений Онегин» үшін 12 мың рубль қаламақы есептелген. Ал қарызын ақынның қазасынан кейін патшасы жауып берді. Патшасыз Абай өзіне тиянақты болғанға ұқсайды.
Толстой да, Пушкин де осы ақшасын ысырапсыз жұмсап, шашып алды.
«Обзорда» Абаймен бірге Шәкәрім Құдайбердіұлының да мал-мүлкі жайлы мәлімет бар. Қонысын Жылқайдар қыстауы деп көрсетеді. Шәкәрімнің қолында 1900 жылы: жылқы – 106, құлын – 25, сиыр – 6, бұзау – 3, түйе – 8, бота – 2, қой – 385, ешкі – 33, 1 қойшысы, 2 киіз үйі болған екен.
Дәулет деп дабыра қылуға болмас, кедейлік деп көзге түртерге келмес, ғұмырын ілім мен әдебиетке сарп еткен, саяқ, саламатты ғұмыр кешкен, тақуалығы басым жанның бары осы. Бұл да бір нығмет.
Абайдың тете інісі, заманында Батыс-Сібір генерал-губернаторы Барон Таубенің қолынан мінсіз қызметі үшін алтындаған қыны бар қылыш алған Ысқақ Құнанбайұлының (Кәкітайдың әкесі) қайтыс боларынан бір жыл бұрын мал-мүлкі есептелген екен: 65 жылқы, 15 сиыр, 11 түйе, 606 ұсақ малы болған.
Ағасы Тәңірберді Құнанбайұлы (Тәкежан) Күйгенқыстауды қоныс етіп, қолында 471 жылқы, 12 сиыр, 21 түйе, 805 қой ұстаған.
Тағы бір інісі, Құнанбайдың үшінші әйелі Айғыздан туған Смағұл Құнанбайұлының Сарқатындағы қонысында тіркелген малы: 78 жылқы, 25 сиыр, 8 түйе, 130 қой, 24 ешкі.
Ал Абайдың өз кіндігінен тараған балаларының тұрмысы қандай болды? «Обзорда» небәрі отыз төрт жыл ғұмыр кешкен, мәліметтер қатталған 1900 жылы отыз жаста болған Мағауия Абайұлының өз басына жетер малы болғаны жазылған. Онда Магауя Ибрагимъ деген атпен көрсетілген Мағауияның Ақшоқыны жайлағаны, айдауында 195 жылқысы, 25 сиыры, 22 түйесі, 1249 қойы, 27 ешкісі болғаны жайлы мәлімет бар.
Тышқан бұлағын жайлаған Ақылбай Абайұлы – Акылбай Ибрагимъ, Аралтөбені қоныс қылған Турағұл Абайұлы – Тураулъ Ибрагимъ деген есімдермен жазылған. Ақылбайдың 204 жылқысы, 14 сиыры, 15 түйесі, 578 қойы бар болса, Турағұлдың жүз жылқысы, үш сиыры, он түйесі, 572 қойы болған.
Мекәйіл (16 жаста) мен Ізкәйіл (5 жаста) бұл жылы (1900) тым жас болған соң, әрі әке қолында тұрғаннан кейін, олардың тұрмысы мен еншісі жайлы жеке мәлімет жоқ. Мекәйілдің қалыңдық іздеуі, отауын бөлек тігуі, енші алуы осы жылдан кейін болса керек. Ақылбайдың:
«Ішік кидім бұлғыннан
құндыз жаға,
Жас дәуренді өткіздім бермей баға.
«Ақылжан» деп тұрушы ед (і)
талай қыздар,
Сұмдық шықты дейтұғын
«Ақыл аға».
Бір ән тауып Әлекең бер деген соң,
Матайды алыc бірталай
жер деген соң,
Он минутта ойыма осы ән түсті,
Қапаш-құпаш қолымды
сермеген соң»
деген әні осы Мекәйілге қалыңдық іздеп, Дәмежанды айттырып барған жолы туған екен. Мекәйілдің алғашқы еншісі – осы, Ақылбай ағасының әні болса керек.
Абай немересі, Ақылбайдың тұңғышы Әлімқұл Ақылбайұлының бұл жылы жиырма бірге енді шыққан жас желең, жігіт шағы екен. Әлімқұлдың осы тұста 44 жылқысы, 5 сиыры, 2 түйесі, 92 қойы болыпты. Байтөбетті мекен етіпті.
