КИЕЛІ АТЫРАП

Бүгін Астанадағы Ұлттық кітапханада “Отырар” кітабының тұсаукесер рәсімі өтеді. Кешегі кеңестік империялық идеологияның қасаң қағидатына сүйенсек, “жаратылғалы аттың жалы, түйенің қомында жүріп, екі-ақ пайызы сауатты болған бұратана” халықтың арасынан әлемді мойындатқан ұлы ойшылдар шығуы, орта ғасырда-ақ өркениет ордасына айналған көрікті қалалар салуы мүмкін емес еді. Қызыл идеологтар мұндай дүмбілез жорамалды пат­ша заманынан мұраға алғандай. Ресей аста­насында басылған “Живописная Россия” көп­том­дығының 1885 жылы жарық көрген Орыс Орта­лық Азиясының Каспий маңы, Түркістан және Қырғыз даласына арналған 10-томының 138-бетінде “Мұнда бір кездері өз кезеңі үшін үлкен, гүл­денген қалалар болған – олардың құлан­дылары сол дәуірдің куәсі. Бұл ғимараттарды қандай ха­лық тұрғызғанын анықтау қиын, дегенмен, бұл осында өткен ғасырда өмір сүрген қарақал­пақ­тардың ісі емес екені белгілі. Осындай құланды-қалдықтарға Арыс өзенінің құйылысындағы Отырар қаласын (Темір осында қайтыс болған) жатқызуға болады”. Таяуда Астанадағы “Фолиант” баспасы “Менің Отаным – Қазақстан” сериясы бойын­ша жарыққа шығарған “Отырар” кітабы бір аудан, бір аймақтың ғана емес, өркениетіміздің шежіресі. Кітап авторы – белгілі қаламгер, Қа­зақстан Республикасы Президенті сыйлығының иегері Еркін Қыдыр кітапхана, мешіт, монша, коммуникациясы бар орта ғасырдағы гүлденген қала келбетін, әлемнің екінші ұстазы Әл-Фара­би мен оның ізбасарларының отанын, Шың­ғысхан шапқыншылығына қарсы жанқиярлықпен күрескен қаһармандық үлгісін, бабтардың бабы, Қожа Ахметтің ұстазы Арыстанбаб дамыл тапқан, әлемді уысында ұстамақ болған Әмір Темірдің ақырғы демі үзілген шаһар шырайын бүгінгі күн биігінен бағамдайды. “Фолиант” баспасы аталмыш серия бойынша бұған дейін “Ұлытау”, “Ойыл”, “Ерейментау”, “Қазығұрт” кітап-альбомдарын оқырман талқысына ұсынған еді. Отырар – жүрегімнен орын алған киелі ұғым. Осы өлкеде дүниеге келіп, осы жерде өсіп, осы ортада тағылым-тәрбие алғанымды мақтан тұтамын. Арғы тарихына әзірге тереңдемей-ақ, жарық дүниенің қадірін, өзім өмір шеруін бастаған бергі кезеңнің жадымды жаңғыртар сәттерінің өзі неге тұрады?! Әкем Айтмұхамед марқұм (Айтбай) өз кезеңінің діни ілімін терең меңгерген, арғы-бергі тарих­тан хабары мол әрі молда, әрі ақын болатын. Өз ортасына үнемі иман­дылық пен ізгілік шапағатын ша­шып, ислам ілімінің нұрлы қағида­ларын өмірмен байланыстыра насихаттап отыратын. Төңірегінде осы ілімнің қағидат, қасиетін бойларына дарытқан небір кемел қариялар жүретін. Қасиетті Құран­ның әралуан сүрелері мен аятта­рын талдап, тарата түсіндіріп оты­ра­тын қариялардың кескін-кел­беттері өзгеше болатын. Олардың жан аялар сөздері мен өзгеше үн­дері әлі күнге көз алдымда. Кейде түсіме кіріп, желеп-жебеп жүрген­дей болады. Бала кезімдегі сезімімді арбап алатын Отырартөбенің сұсы бөлек еді. Ол жаныңды түршіктірер неше алуан аңыз-хикаят арқалап тұра­тын. Оның қойнау-қатпарлары ғажайып хикаялар шертетін. Ойын баласы абайламай кешкі қаракө­лең­кеге ілігіп қалғанын байқай сала тұла бойы түршігіп, үрейлене түсіп, үйді-үйімізге жөңкілетінбіз. Өйт­кені күні бойы үнсіздік құшағында жатқан көне Отырар бірден оянып, сөйлей бастағандай әсер ететін. Тіпті төбені жайлаған тастар мен кесектер қозғалақтап, төсінде көктеген тал-теректері мен неше алуан өсімдік әлемі шерлі тарихты шерте бастайтындай сыпсыңдап, сусылдай жөнелетін. Біз сыры жұмбақ ертегідей осы өлкеде өстік. Отырар тарихы мек­тепте оқытылмағанымен, ұстазда­рымыздан және ертегідей шежіре ағаларымыздан алған тағылымы­мыз бен тәрбиеміз бөлек еді. Олардың өздерін көріп, сөздерін көкейімізге түйіп ержеттік. Отырар тарихының тереңіне бойлай алмағанмен, қандай қасиетті, киелі жердің түлегі екенімізді ойлай алатын дәрежеде есейдік. Ол кезде, яғни біз мектепте оқып жүрген тұста Отырар тарихы оқытылмайтын, тіпті тұңғиық болатын. Ал Отырар топырағы – тұнған тарих. Отырар өлкесінде 132 төбешік бар. Ақылды ата-бабала­рымыздың сол замандағы қала салу жүйесі бүгінгі ұрпаққа үлгі болар­лық екен. Құрылыс жүйесі қатаң сақталған. Мысалы, Отырар маңындағы Пышақшытөбеде қару-жарақ жасайтын шеберлер тұрған. Құйрықтөбеде мал соятын орын болған. Осы жерден мал етін қала базарына жөнелтіп отырған. Ал­тын­­төбеге зергерлер орналасып, сауда-саттықпен, қолөнер шебер­лігімен айналысқан. Қысқасы, әр төбенің өзіне тән тарихы, өзіндік сыр-сипаты болғанын тарихшы­ларымыз енді-енді анықтай бастады. Отырардың даңқын әлемге паш еткен тұлғалар, ғұламалар, хандар, батырлар, өнерпаздар қаншама?! Солардың қайсыбірін ғана мақ­танышпен атап өткім келеді. Отырардың даңқын әлемге әйгілеген – Әбу Насыр Әл-Фараби – Аристотельден кейінгі дүние жүзі білімі мен мәдениетінің Екін­ші ұстазы атанған данышпан, энциклопедист ғалым. Оның ізін алып қаншама ғұламалар түлеп ұшты, Александриядан кейінгі бай кітапхана болған осы өңірде. Шыңғысхан, Қайырхан, Арыс­танбаб, Әмір Темір, күш атасы Қажымұқан, Тұрғанбай датқа – осы өңірге тағдырын теліген қан­шама тұлғалар бар тағы да! Қасиет­ті мекенде кіндік қаны тамған ұлт мақтанышы – Өзбекәлі Жәні­беков, Шәмші Қалдаяқов тәлім­дерін келер ұрпақ әлі талай үлгі етпек. Отырар өңірінен талай ар­қалы ақын-жыраулар қанат қақты. Майлықожа, Жүсіпбек қожа, Ер­гөбек Құттыбайұлы, Айтбай Белгі­байұлы, Қызыл жырау, кешегі Тәушен, бүгінгі Мұхтар, Аманхан, Әселхан... Әлі қаншама дарындар ашады дүние есігін?!. Еркін Қыдыр еңбегінің бір ерекшелігі, ол Отырар топырағында дүниеге келген өрендер туралы ғана толғап қоймай, осы киелі атырап, шежірелі өлкенің қатпар-қатпар терең тарихын қалың шаңнан ар­шып, жарқырай көрсеткен тұлға­ларға кеңінен тоқталады. Жарты ғұмырын Отырартөбеде өткізген археолог Кемел Ақышев, Әбу Насыр Әл-Фарабиді туған жерімен қайта қауыштырған ғұлама Ақжан Ма­шани, Фараби еңбектерінің Мәс­кеуде ғана емес, халықаралық дең­гейде танылып, талқылануы жо­лында аянбай тер төккен философ Ағын Қасымжанов, Фарабтан шыққан Әбу Насырдан өзге де ғұламалар мұрасын мұрағаттардан аршып алып, ғылыми айналымға қосқан арабист ғалым Әбсаттар Дербісәлі, бозбала шағынан-ақ Фараби мен Отырар тақырыбын шығармашылығының өзегіне айналдырған Дүкенбай Досжан, бар ғұмырын Отырар жәдігерлерін жинауға бағыштаған музей-адам Асантай Әлімов туралы кітап ав­торы ғана емес, барша отырар­лықтар үнемі жылы лебіз, ыстық ықылас-пейілін танытып жүрсе құба-құп. Отырар альбом-кітабын­да осы бір қасиетті өлкеге жүре­гінен жыр арнаған ақындар да ұмыт қалмапты. Олжас пен Мұх­тар­дан, Сабырханнан бөлек, Нар­махан Бегалиев, Сатыбалды Дулати сияқты жыр әлеміне мәшһүр есімдермен қатар, бұрын көзге түсе бермеген тың есімдер де қаншама... Қысқасы, Отырар – қазақ тарихында алар орны өзгеше өлке. Оның табиғаты мен тарихы – сыры таусылмайтын шежіре. Ғасырлардан ғасырларға ұласып жатқан шерлі тарихтан алар тағылым мол. Тек оны оқи білу керек. Біз соның кейбір тұстарын ғана сөз еттік. Оқырманға жол тартқан, Отырар перзентінің қаламынан туған мына кітап та осындай ізгі мақсатты көздейді. Өмірзақ АЙТБАЙҰЛЫ, Халықаралық “Қазақ тілі” қоғамының президенті, ҚР ҰҒА академигі.