Коллажды жасаған Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Қақтығыстар мен соғыстардан қажыған бүгінгі әлемде өмір сүрудің өз жауапкершілігі бар. Бұл жауапкершілік кейде сені атыс-шабыстың қайнап тұрған жерінде жандалбасалап жүрген жандардың күңіренген жан дүниесін тереңнен түсінуге үндейді. Осындайда неміс әдебиетінің көрнекті өкілі, Екінші дүниежүзілік соғыстан алған жарақат-дертінен 26 жасында қайтыс болған Вольфганг Борхерттің «Нысанаға тігілген бастар» атты новелласында суреттелген көріністер ойдан кетпей қояды.
Жазушы Шәрбану Бейсенова қазақ тіліне аударған бұл туындыда жауын қынадай қырып жатқан екі жігіттің іс-әрекеті, өзара диалогы адамды әрі-сәрі күйге түсіріп, қандайда бір нақты ой түюге мүмкіндік бере қоймайды. «Екі жігіт жан дәрмен өңкеңдеп жер қазып жатыр. Әжептәуір кең шұңқыр лезде пайда болды. Өзі тіпті жайлы екен. Кеңдігі көрдей...». Бұл жерде екі сарбаздың өздері қорғануға қазған шұқырының (окоп) «Кеңдігі көрдей» деп сипатталуы жүректі шымырлатып жібереді. Өйткені қорғаныс үшін қазылған окоп әлгі сарбаздар үшін кенеттен кәдімгі қазулы көрге айналып шыға келуі әбден мүмкін ғой. Иә, әбден мүмкін, өйткені бұл соғыс, бұл майдан.
Шығармадағы «Олардың қол пулеметі бар. Оны белгісіз уақытта беймәлім біреу кісі ату үшін ойлап тапқан. Енді бұлардың қолында қылпып тұр. Ал атылуға тиіс құрбандарды олар танып-білген емес. Өздері ұғынықсыз бөтен тілде сөйлейді. Бұлардың алдында қылдай қиянаты, еш жазығы жоқ міскіндер олар. Бірақ атуың керек. Бұйрық солай! Біреу «Атыңдар!» деген жарлық шығарған. Тегіс жусатып тастау үшін әлдекім минутына алпыстан астам оқ жаудырар пулеметті ойлап тапқан. Осы тапқырлығы үшін марапатқа бөленіп, сый-сияпатқа ие болған», деген ащы кекесінмен жазылған жолдардан сұм соғыста, ең алдымен, зардап шегетін қарапайым халық, қатардағы сарбаз екенін, олардың атуға, қыруға бұйрық берген ашкөз әрі қабілетсіз басқарушылардың құрбаны екенін ұғына түсесің. Ұғынған сайын кешегі соғыс пен бүгінгі соғыстың жалпы сипатының ұқсастығын көресің. «Мемлекеттің мүддесі» деген үлкен желеу мен сылтауды алға тартып, соғыстан өзге шешім табуға қабілетсіздігін, әрекетсіздігін әлгі «мемлекеттік мүддесымақтың» тасасына жасырып жаныққан саясаткерлердің сұлбасы көлеңдеп жүйкеңе тиеді.
«– Ат! – деп бұйырды екіншісіне. Ол көздеп тұрып атып кеп жіберді. Бас мұрттай ұшты. Ол енді мына жарық сәулені, зеңгір көк аспанды, алтын күннің сынығын мәңгі көре алмайды». Екі жігіт өздері қазған жердің жыртығына тығылып алып қарсы беттегі жаудың басын қағып тастай береді. Ол бастардың иесін бұлар мүлде танымайды да, ешқашан көрмеген. Олардың бұларға жасаған қылдай қиянаты болсайшы. Әлгі екеу талайдың басын жалмады. Мұнысына бірінің жаны ауырса, екіншісі өзін ақтап, бар жауапкершілікті жоғарыдан жарлық бергенге артып қойып өзін ауыр ойдан арылтып әуре. «Бұйрық осылай», деді екі жігіттің бірі сыбырлай. «Бәрібір олардың көзін жойған біз», деді екіншісі айқайлап. «Бұл енді сұмдық болды», деді алғашқысы күйзелген үнмен. «Кейде қызық үшін де аттық емес пе!» деді оған серігі қарқылдай күліп. «Жоқ, атама», деп айқайлады сыбырлаған дауыс. «Дегенмен, қызық көріп, кейде еріккеннен де атқанымыз рас қой. Ермек үшін...» дейді екіншісі. Бұл екі сарбаздың өзара үнқатысуы. Олар бәрін жарлық иесіне, бұйрық берушіге жапқысы келеді, бірақ өздерінің де кісі өлтіруге еттері өліп кеткеніне алаңдап, жандары ауырады, іштей азаптанады. Бірі өзін күнәһар санайды, ал екіншісі онымен келіспей, бордай үгіліп, елжіреп отырмай бастарды қағып түсу міндетін орындай беруге жігерлендіреді. Оның өйтпесіне лажы жоқ, өйткені бұл соғыс, жауыңды аясаң өзін ажал құшасың.
«Екеуі де орындарынан ширақ тұрып, пулеметке жармасты. Қылтиған басты көріп, төпеп оқ жаудырды. Қашанғы дағды бойынша. Ал атқан адамдарын олар танып-білген емес. Өмірі көрмеген, бұлардың алдында ешқандай жазығы жоқ жандар еді. Бірақ бұлар атуға тиіс. Сол үшін әлдебіреу пулемет ойлап тапқан. Онысына және мол сый-сияпат алып, қошемет-құрметке бөленген». Иә, оларға «Атыңдар!» деген бұйрық берілген. Бұйрық талқыланбайды, орындалуы керек.
Әлем соғыстан ада болар күнді көру адамзаттың маңдайына жазылмағандай. Ажал оғы әлі де төбеден жауып тұр, бастар қырқылып жатыр.
Екінші дүниежүзілік соғыстың азабы әлі ұмытылмай, содан қалған жара әлі жазыла қоймаған қазіргі кезде жаңа бір, ХХІ ғасырдың соғысына куә болудамыз. Неге, не үшін соғысып жатқанын, өзі танымайтын, бұрын-соңды көрмеген адамдарды неге оққа байлағанын түсіне алмай талай сарбаз жүр. Олардың барлығы «Нысанаға тігілген бастардағы» екі сарбаздың дәл өзі.
В.Борхерттің «Нысанаға тігілген бастар» атты бұл новелласы бүгінгі соғысқа арналып жазылғандай.
