Әл-Фараби әлеміндегі музыка тақырыбы сан мың рет зерттелсе де, ол тұтынған, зерттеген саз аспаптары ғылыми қоғамдастықта кеңінен зерделене қойған жоқ. Ғұламаның әлем мойындаған «Музыка туралы үлкен кітабын» Жалғас Сандыбаев алғаш қазақ тіліне аударып, қалың оқырманмен қауыштырғаны белгілі. Сағатбек Медеубекұлының «Әл-Фараби және қазақтың музыкалық аспаптары» атты монографиялық еңбегін де көңілі ояу көпшілік үшін ақжолтай жаңалық деп атауға болады. Оқырман сұранысы бойынша автордың толықтырулары мен өзгертулері негізінде қайта басылған монографияны шолып шыққан едік.
Әбу насыр әл-Фарабидің «Музыка туралы үлкен кітабы» үлкен үш тараудан тұрады. Бірінші тарау жалпы музыка негіздеріне, музыка өнерінің элементтеріне арналса, екінші тарауында музыкалық аспаптар туралы сөз болады. Үшінші тарау әуендердің композициясы мен дыбыстардың ерекшеліктері жөнінде. Автор осы үлкен кітаптың екінші тарауын нысанға алған. Екінші тарауда әл-Фараби уд аспабына, оның дыбыс қатарларына, интервалдарына, дыбыстардың пернелермен үйлесімділігіне, әр ішектің және әр перненің (олардың әрқайсысының өз атаулары бар – «әл-бамм ішегі», «мутлақ ішегі», «мисләс ішегі», «мәснә ішегі», «зир ішегі» немесе «саббаба пернесі», «муджаниб усто пернесі», «зәлзәл пернесі», «бинсар пернесі», «хинсар пернесі», т.б.) өзара байланысына, аспапты күйге келтіру амалдарына тоқталады. Осындай ғылыми негізде танбур, мизмар, мизаф, секілді өз заманында кең тараған музыкалық аспаптарды теориялық-тәжірибелік таным тұрғысынан сөз етеді.
Монографияның бірінші бөлімінде әл-Фарабидің кім болғанына және оның өзге жерлес және ныспылас ғұламалардан айырмашылығына, өмірі мен ғылыми шығармашылығының зерттелуіне, қазақ фарабитану ғылымының жетістіктеріне шолу жасалған. Ал екінші бөлімде әл-Фарабидің «Музыка туралы үлкен кітабындағы» тек аспаптар турасындағы бөлімдер ой нысанына ілініпті.
Автор, ғұлама сөз еткен музыкалық аспаптарды қазақтың ұлттық музыкалық аспаптарымен салыстырмастан бұрын ортағасырлық ғалымдардың сол замандағы музыкалық аспаптар туралы ойларын ой таразысынан өткізіп, аспаптанудың қазақ даласындағы сабақтастығын және бүгінге дейінгі жалғасын барлауға тырысқан. Айталық, қазақ фольклоры, ауызша әдебиеті нұсқаларында айтылған ұлттық аспаптар сипатын сөз ете келе қазақ даласын шарлаған жаһангерлер – Дж.Кестль, Иоанн Сиверс, А.И.Левшин, Б.Залесский, А.Ф.Эйхгорн, П.С.Паллас, И.И.Георгий, И.Г.Андреев, А.Янушкевич, Р.А.Пфенниг, Ш.Ш.Уәлиханов, А.Е.Алектров, С.Г.Рыбаковтардың қазақ музыкалық аспаптары туралы айтқандарын айналып өтпей, солардың кей пікірлеріне сын көзбен де қараған.
– Кейбірінің жазып кеткен сипаттамаларын негізге ала отырып, сол аспаптың сызба үлгісін ұсындық. Мысалы, «Енисей өзенінің бастауында көшіп жүретін халықтар» атты мақалада жарияланған деректер мен сипаттамалар мен өлшемдерге сүйеніп, өз тарапымыздан онда айтылған аспаптың тұңғыш рет сызба-нұсқасын сызып көрсеттік. Сызба үлгі қазақтың жетігеніне өте ұқсас аспап болып шықты. Кезінде әл-Фараби әр ішегі бір-бір дыбыс шығаратын аспаптың қалай жасалатынын, қалай күйге келтіретінін де жазған еді. Бірақ ол аспаптың атын атамаған. Ғұламаның сол айтқандарын басшылыққа алып, әлгі аспаптың да сызба-нобайын жасап көрдік. Сірә, бұл ортағасырлық «маазиф» аспабы болса керек. Әл-Фарабидің айтқан түсіндірмесіне жан бітіріп, сондағы музыкалық аспаптың сызба нұсқасын ұсыну қазақ аспаптанушыларында алғашқы талпыныс болғанын және оның бұл саладағы жаңалық екенін айта кеткен артық етпейді, – дейді Сағатбек Медеубекұлы.
Монография музыкалық аспаптану ғылымының басталуы мен қалыптасуын және қазіргі жетістіктерін аспаптанушы, музыкатанушы ғалымдардың еңбегіне сүйене сөз етуімен құнды. Айталық, Ахмет Жұбанов, Болат Сарыбаев, Сара Күзембаева, Әсия Мұхамбетова, Сәуле Өтеғалиева, Ақселеу Сейдімбек, Гүлзада Омарова, Жұмагелді Нәжімеденов, Жолаушы Тұрдығұлов, Қайырғазы Төлен, Гүлфайруз Далбағай, Нұргүл Жақыпбек, Талғат Мұқышев, Забира Жәкішева, Юрий Аравин, Ерсайын Басықара, Зәмзәгүл Ізмұратова еңбектерінде айтылған ұлттық музыкалық аспаптар туралы ғылыми ойларды да осы жерден кездестіруге болады.
Әл-Фарабидің үн және музыкалық дыбыс туралы айтқан ойлары, бұл бағытта ашқан жаңалықтары, дыбыстың музыкалық ерекшеліктеріне сипаттама беріле отырып көрсетілген. Қазірде тілімізге берік орныққан «теориялық» деген терминнің орнына автор Әл-Фарабидің «назариалық» деген нұсқасын қолдана отырып көпшілікке ой салады.
Мәселен, бұған дейін концерттік сахналарда көріп, естіп жүрген сазсырнай аспабының қазірде жетілген, дыбыстық ауқымына қарай түрленген алты түрімен таныстырады. Аспаптанушылар, музыканттар және аспап жасау шеберлері ақылдаса келе осы алты нұсқаның әрқайсысына жеке-жеке ат берген. Көлеміне, тұрпатына және дыбыстық-акустикалық ерекшелігіне қарай олар: «Уілдек», «Тастауық», «Сазсырнай», «Үскірік», «Шыңырау», «Сайрауық» деп аталған. Сөйтіп, аспаптың жетілуіне орай қазақ тілінде бұрыннан бар атаулар да қайта өмірге енген.
Зерттеуде әр аспаптың суреті және сызба үлгілері қатар беріліпті. Сілтемелер мен дәйектемелер және мәтіндегі ойларға қатысты қосымша деректер де шендестіріле ұсынылған. Соңында пайдаланылған 250 әдебиет тізімі, мәтінде кездесетін жер-су атаулары мен адам аттарының алфавиттік көрсеткіші, сөздік, сондай-ақ 171 сурет және фотоның қайдан алынғаны да кесте бойынша көрсетілген.
Белгілі фарабитанушы, философия ғылымдарының докторы, профессор Жақыпбек Алтаев автордың ізденісін бұрын-соңды айтылмаған тың тақырып ретінде бағалайды. Оның пікірінше, бұл монография әлем мойындаған «екінші ұстаздың» әлі күнге толық зерттеліп, зерделеніп болмаған құнды еңбегінің бір бөлімімен таныстыра отырып, бұл бағытта ізденем деген ғалымдар үшін жолбасшы болмақ. Профессор Сәуле Өтеғалиева да монографияның маңызына тоқтала келіп, бұл еңбек музыкатанушы мамандар үшін оқу құралы һәм құнды ғылыми қазына деген пікір білдірді.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев: «Әл-Фараби еңбектерінің факсимелерін әлем кітапханаларынан жатпай-тұрмай іздеу, табу, қазақ ойының, қазақ ғылымының басты міндеті саналуға тиіс. Жаңа Қазақстанның жас ұрпағы қастерлі бабамыздың еңбектеріне адал, әм берік ниетпен қарайтынына сенім мол», деген еді. Монографиялық еңбек музыкатанушы мамандар үшін оқу құралына айналмақ. Әл-Фараби мұрасын жаңғырту арқылы тұтас түркі дүниесін бірлікке, рухани үндестікке шақыратын рухани қазыналар көбейе бергей.
АЛМАТЫ
