Жер кодексі бойынша ауыл шаруашылығы жерлерін бір түрден екінші түрге ауыстыру тек Үкіметтің, жергілікті биліктің арнайы шешімдерімен ғана жүзеге асырылуы керек. Бірақ бақылаудың әлсіздігінен оған қарап жатқандар аз. Астық өсіретіндер мүмкіндігінше егістік көлемін жайылымның, шабындықтың, тіпті ормандарға тиесілі жерлердің есебінен рұқсатсыз ұлғайтуда. Мұндайлардың барлық ауданда да барын естиміз. Жергілікті билік арнайы шешімімен рұқсат берген болса ормандардың түбіне дейін жыртуға немесе жайылымдықтың я шабындықтың ішіне бойлап енуіне рұқсат бермеген болар еді.
Ауыл шаруашылығы алқаптарын бір түрден екіншісіне ауыстыру (трансформациялау) Жер кодексінің 98-бабы бойынша: «қажеттiгi табиғи факторларға, оларды бұдан кейiн де басқа жер алқаптарының құрамында пайдаланудың экономикалық тұрғыдан орындылығына негiзделедi» делінген. Демек трансформация тек экономикалық тиімділік берсе ғана өзгертіледі. Алайда экономикалық тиімділік кімге тиесілі екендігі анықталмаған. Әрине, жер учаскесінің пайдаланушысына ол тиімді болуы мүмкін, өйткені бастаманы көтеріп тұрған соның өзі. Бірақ түпкілікті меншігі болмайтын жерді пайдаланушының бір түрден екінші түрге ауыстыруы сол алқапты кейін пайдаланатындарға тиімсіз болып шығатыны бүгінде көрініп отыр. Өйткені мал өсірушілерге жайылым, пішен дайындайтындарға шабындық жоқ, бар болса да азайып қалған. Оны қалпына келтіруге ұзақ жылдар қажет. Сонымен бірге бір түрден екінші түрге ауыстыруларды «экономикалық тұрғыдан негізді» немесе «табиғи факторлар әсер етті» дегенді де айта алмайсың. Бұл жерде тек жерді уақытша (тіпті ұзақ мерзімге болса да) жалға алып пайдаланушы ғана біржақты ұтып тұр.
Президент Қасым-Жомарт Тоқаев «Қазақстанда тексерулерге және профилактикалық бақылау мен қадағалауды барып жүргізуге мораторий енгізу туралы» 2019 жылғы 26 желтоқсандағы Жарлығына толықтыру енгізу туралы» жаңа Жарлыққа қол қойды. Халық бұл Жарлықтан жерді заңды бұзып иеленіп кеткен пайдаланушыларға, әсіресе жер алқаптарын бір түрден екінші түрге негізсіз ауыстыратындарды құрықтауға мүмкіндік берер деген үмітте. Мұның аса өзекті мәселе екенін республикалық «Аманат» партиясының «Жер аманаты» комиссиясына бір айда түскен 985 өтініш-шағымның 62 пайызы жайылымдардың жетпіспейтіндігі мәселесіне арналғанынан да көруге болады. Үкіметтің кеңейтілген отырысында сөйлеген сөзінде Президент Қ.Тоқаев та бұл мәселенің аса күрделі екенін айтты. «Негізгі себеп – әкімдіктер тарапынан тиісті бақылаудың болмауы. Қазір мал жаю үшін 29 млн гектар жер қажет. Соған қарамастан шаруа қожалықтары 33 млн гектар жерді пайдаланбай отыр. Ауылдық округтердің 80 пайызында жайылымдық жер тапшы», деді ол. Сонымен бірге ол: «Үкімет пен облыс әкімдері прокуратура органдарымен бірлесіп, игерілмей жатқан жайылымдық жерлерді ауыл тұрғындарына қайтарып беру ісін қолға алуы керек. Осыған баса мән берген жөн. Үкімет ғарыштан мониторинг жүргізу тәсілін жетілдіріп, оның ауқымын кеңейтуі керек. Осы маңызды жұмысты Президенттің тапсырмасымен ғана емес, тұрақты түрде атқару керек», деген еді.
Осы тапсырманы орындау үшін облыс әкімі Құмар Ақсақаловтың қаулысымен прокуратура органдары және басқа да мүдделі ведомстволардың өкілдері енген 27 адамдық комиссия құрылған. Қазір комиссия жер пайдаланушылармен жасаған меморандумдар және басқа шаралар арқылы жайылым алқаптарын 505,7 мың гектар жерге көбейтуге қол жеткізді. Бұл – жалпы сұраныстың 92,4 пайызы. Соның ішінде пайдаланылмайтын 34 мың гектар жайылым жер сот арқылы тартып алынды. Қазір күмәнді келісімшарттармен жалға берілген жер учаскелері бойынша 81 талап-арыз соттың қарауында жатыр. Осы талап-арыздар бойынша 16,9 мың гектар жер алқабы жалдауға заңсыз берілгендігі белгілі болып отыр. Сот әділ шешім шығаратын болса да бұл алқаптар да қайтарылып, жергілікті тұрғындардың пайдалануына беріледі. Жергілікті атқару органдары игерілмей жатқан жерлерді әлі де анықтау үстінде. Бүгінге дейін мал бағуға әлі де 41,4 мың гектар жер жетпейді.
Әкімнің өкімімен құрылған осы білікті комиссия жер пайдаланушылардың жайылымдық, шабындық жерлерді, орман шаруашылығының фондына тиісті алқаптарды қосымша жыртып, егістікке айналдырып жібергендігінің заңдылығын қоса тексерсе болар еді. Шектен шыққан осындай орашолақтықты айтып халық зар қағады. Тіпті жидек теретін жер де қалдырмады дегенді жиі естиміз.
Солтүстік Қазақстан облысы
