«Суперпрезиденттік билікті» шектеудің амалдары қатарында Конституциялық кеңесті тәуелсіз Конституциялық сотқа айналдыру, Парламент Мәжілісі депутаттарының партиялық тізіммен ғана сайлануын шектеу, Парламент Сенатына Президент ұсынатын квотаны төмендету сияқты өзгерістер болды. Әсіресе Мәжіліске негізінен бір партия мүшелерінің ғана өтуі, оның өзі Президент төрағасы болып отырған партияның болуы – суперпрезиденттік басқару формасын барынша күшейтіп, барлық билікті бір адамға тәуелді етуге соқтырған еді. Өзгертілген Конституцияға өз өкілеттігін атқару кезеңінде Президент ешқандай партияның мүшесі болмайды деген бап енгізілді. Көптеген шетелде сайлауда жеңген партияның көшбасшысы президент болып сайланады. Бұл партиялық басқару формасы дамыған мемлекеттерде озық әдіс болғанымен, бізде үнемі және біржақты президенттің партиясы ғана жеңіске қол жеткізетінін өмірдің өзі көрсетті. Өйткені барлық әкімшілік ресурстар соған жұмыс істеп, саяси бәсекелестік деген тіпті ауызға да алынбайтын болды. Сайып келгенде тек бір партияның үстемдігі орнады. Ал оның көшбасшысы жеке-дара мызғымас билікке қол жеткізді. Сондықтан...
Барлық саяси күштердің арасында тең құқылы бәсекелестік болуы үшін Президент Қ.Тоқаев өзінің бастамашылдығымен осы бапты енгізді. Бұл қазақстандық ахуал үшін өте әділетті шешім екені даусыз. Демократиялық үдерістің дамуына жол ашатын мықты өзгерістің бірі де осы. Сондай-ақ Конституциялық және Жоғарғы соттардың судьялары, Орталық сайлау комиссиясының, Жоғары аудиторлық палатаның мүшелері де жаңа өзгерістермен ешқандай партияға мүше болуға құқы жоқ. Ал Президенттің жақын туыстары мемлекеттік саяси қызметші, квазимемлекеттік секторлар субъектілеріне басшы бола алмайды.
«Жер және оның қойнауы, су көздері, өсімдіктер және жануарлар дүниесі және басқа да табиғи ресурстар мемлекет меншігінде болады» делінген 6-баптың 4-тармағына да өзгерістер енгізіліп, «мемлекет меншігінде болады» деген сөздер өзгертіліп, «халыққа тиесілі және халық атынан меншік құқығын мемлекет жүзеге асырады» деген сөздермен алмастырылды. «Мемлекет меншігінде» болғандықтан мемлекет басында отырғандардың елдің байлығын жеке-дара сатуына, сапыруына ерік берілген. Енді негізгі иесі халық болғандықтан оған есеп беруіне тура келеді. Енгізілген өзгеріс осыны қамтиды.
Конституцияның бұрынғы редакциясының 15-бабының 2-тармағында террористік акт жасау арқылы адам өмірін қиған, соғыс уақытында ауыр қылмыс жасағандарға өлім жазасы берілетіндігі жазылған еді. Енгізілген өзгерістер бойынша өлім жазасы түбегейлі түрде алынып тасталды. Бұл әлемдік демократиялық үрдістерге толық сай келетін өзгеріс болып отыр.
Конституция күнінің қарсаңында Петропавлдағы С.Мұқанов атындағы облыстық әмбебап кітапханада «Ата Заң алдымен адамды қорғайды» деген тақырыпта үлкен дөңгелек үстел болып, оған облыстық соттың төрағасы Ербол Жанғазин, М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан университетінің магистрі Марина Умрихина, Ұлттық Ұлан академиясының оқытушысы Санат Тілеужанов және басқа да білікті заңгерлер, мемлекеттік қызметкерлер журналистер, оқытушылар, студенттер мен курсанттар қатысқан үлкен жиында осы мәселелер айтылып, баяндама жасағандар Ата Заңға енгізілген өзгерістердің тиімділігі туралы ой толғады. Облыстық соттың төрағасы Е.Жанғазин өзінің сөзінде «Негізгі Заңымыз елдің тұтастығы мен Тұрақтылығының кепілі ретінде біздің бірлігімізді бекемдеп, елдегі татулық пен төзімділіктің берік тұтқасы болып отыр», деді. Ербол Әмірғалиұлының айтуына қарағанда, референдум – халық билігінің айқын көрінісі, әрбір қазақстандықтың өзінің құқы мен тағдырына селқос қарамай, өмірінің жақсы жаққа өзгеруіне белсене атсалысуы болып табылады.
«Жаңа Қазақстанды құру идеясының референдум өткізуден бастау алуы өте қуанышты жағдай әрі тарихи оқиға болды. Егер бұған дейінгі Конституцияға енгізілген өзгерістер Парламентте талқыланып, аз топтың қалауымен қосылып келсе, өткізілген референдумның тарихи мән-маңызы тұтастай ұлттың тағдырына қатысты мәселелерді халықтың талқысына шығару, оның мемлекеттік билікке тікелей қатысуын қамтамасыз ете отырып, демократия негіздерін орнықтырды», деді заңгер. Сонымен бірге Е.Жанғазин конституциялық реформа негізінен барлық мемлекеттік модельді кешенді түрде өзгерткенін айтты. Биліктің өкілді тармағы айтарлықтай күшейтілді. Теңгерімді және үйлесімді жүйені нығайтып, Парламенттің және барлық деңгейдегі мәслихаттардың ықпалы арттырылғаны айтылды.
Енгізілген өзгерістер халықтың ел басқару ісіне белсенді түрде араласуын қамтамасыз етіп, сайлау жүйесінің жетілдірілгені де сөз болды. Енді Мәжіліс депутаттары аралас сайлау жүйесі бойынша сайланады. Атап айтқанда, бұрын халық біртұтас жалпыұлттық сайлау округі бойынша тек саяси партиялар үшін дауыс беріп, сайлаған нақты адамдарының көбін білмейтін еді. Енді бір мандаттық аумақтық сайлау округі бойынша да депутаттар сайланып, халық өзінің қалаған адамын нақты білетін болды.
Дөңгелек үстелде сөйлеген басқа сарапшылар да Конституцияға енгізілген өзгерістер елімізді жаңғыртып, құтты қоғам құру жолындағы маңызды құқылық қадамдар екенін атап өтті. Барлық заңдар мен заңнамалық актілердің негізі болатын Ата Заңымыз Жаңа Қазақстанды орнатудың алғышарты болып тұрғаны да сөзсіз.
ПЕТРОПАВЛ
