Коллажды жасаған Зәуреш СМАҒҰЛ, «EQ»
– Байыптап қарасақ, қазір аға буын мен кейінгі толқын арасы алшақтап кеткендей, басқасын айтпағанда, бір-бірін оқымайды. Бұған не себеп, қоғам ба, әлде адам ба?
Бақытбек Қадыр:
– Қазір буындарды байланыстыратын дәнекер жоқ деп айтуға болады. Жазушылар, яғни прозаиктердің көбі интроверттеу болып келеді. Олардың өз әлемі өзінде. Кешегі «мен» – бүгінгі «мен» емес, қазіргі «мен» – ертеңгі «меннен» бөлек, яғни «адам әр ұйықтап оянған сайын алдыңғы адамнан басқа» деген де метафизикалық түсінік бар. Әр адамның ішінде бір ғана адам болуы мүмкін бе? Жазушының өзге адамнан өзгешелігі сол, ол ішіндегі адамдарды (кейіпкер) жарыққа шығарады. Солармен әлек болады. Оның ішінде үлкен бе, кіші ме әлемі бар, ал оған мына қоғам сыймауы мүмкін. Томаға-тұйық өмір сүруінің бір себебі осы болса, екінші себебі жазушы өз айналасындағы және алдыңғыларды жата-жастанып оқудан тайсақтайды, оған ұқсап кету немесе жұтылып кету қаупі бар. Проза тәжірибе алмасатын жер емес. Өйткені өнер өзгеге ұқсамауымен ерекшеленеді емес пе? Бұны үшіншісі деңіз. Төртінші, қоғамдық қатынастың да әсері бар: мәселен, буындарды байланыстырып тұрған не бар? Меніңше, қазір оларды байланыстыратын ештеңе де жоқ. Маған алдыңғы ағалардың өмірде көрген-баққан қоңыржай әңгімелері ғана қызық, олармен сол бағытта ғана әңгімелесемін. Орта буын ағалармен сөйлесу ауырлау... Ал өз қатарластарыммен жақсы араласамын, бізді байланыстыратын ортақ мұң-зарымыз бар. Қазіргі әдеби үдерістер, кітап саудасы, баспагерлердің жымысқы жұмысы, одан бөлек қоғамдағы түрлі құбылыстар, өзгеріп жатқан құндылықтар жөнінде жақсы сыр шертісеміз, қызыл кеңірдек боламыз. Жазғандарымызды оқып, пікір білдірісеміз.
Негізінде буындар бір-бірін оқымайды емес, оқиды, бірақ үндемейді. Реакция білдіруден қашады. Бұл біріншіден, оның әдебиетке деген енжарлығы. Бұл ретте бүкіл әдебиетші әдеби үдеріске белсенді болуы мүмкін де емес, бірақ шын тани алатын үлкен бе, кіші ме, таланттар ең болмаса жақсыларды бағалап отыруы қажет шығар.
Жәудір Нартай:
– Осы жағдайды мен де түсінбеймін, неге аға буын жастарды оқымайды? Әйтеуір арада бір алшақтық бар. Бәлкім, шынымен де жақсы шығармалар жазылмай жатқан шығар. Менің ойымша жақсы шығарма жазылса, авторы жас па, жасамыс па, бәрібір міндетті түрде оқылады деп ойлаймын. Десе де кейде көңілің алаңдап, алдыңғы буыннан бір жылы лебіз күтіп қалатынымыз жасырын емес. Жақында он жас жазушының «Дауыс» атты әңгімелер антологиясының Алматыдағы тұсаукесерінде болдым. Сол күні танымал жазушыларымыздың біреуі де төбе көрсетпеді. Неге келмеді, неге жас қаламгерлерге ақжарма тілегін айтып, таудай боп төрімізде отырмады деген сұрақ мазалады. Бәлкім, сөзге сараң үлкендерге өкпелеудің қажеті де жоқ болар. Бір кездері өздерінің де үлкендерден пікір күткенін ұмытып кеткен шығар. Осындайда үлкеннің аузына ілікпедім деп емес, жастардың назарынан тыс қалсаң міне, соған көбірек алаңдауың керек шығар деп ойлаймын. Өз басым Есболат Айдабосын, Тоқтарәлі Таңжарық сынды ағалармен шығармашылық байланысты үзгім келмейді. Сыни пікірлері көңіліме қонады. Үлкендігі, жанашырлығы сезіледі.
Әлішер РАХАТ:
– Бұл сұраққа нақты жауап беру қиындау. Иә, буындардың арасы алшақтап кеткені байқалады. Әдебиеттегі үлкен буын кеңес заманындағы әдебиетке деген сүйіспеншілікті көрді. Назарда жүрді. Қаламақысы болды. Кітап нарығына ілесіп кеткен жазушылар бар, ілесе алмай қалғаны да көп. Орта буын ағалар өліара шаққа тап келді. Одан қаламын құшақтап, аман алып қалған жазушылар бірен-саран, әйтпесе басым көпшілігі күнкөріс қамымен журналистикаға, тележурналистика, т.б. салаларға ат басын бұрды. Күйіп кеткен қаншама талант бар. Ал қазір жазып жүрген жас жазушылар алдағы 5-10 жылдықта шығармашылығының жемісін көреді деп ойлаймын. Өйткені мені түйсігім алдамаса, алдағы уақытта әдебиетке сұраныс артуға тиіс. Үлкен өзгерістер кезеңінде, соғыс уақытында өнер, мәдениет маңызды рөл атқарады. Мұндай уақытта үкіметтің өзі мәдениетке көңіл бөле бастайды. Мысалы, 1933 жылы КСРО-да кітап шығару ісінде бум болды. Абайдың шығармалары қайта басылды. Кеңінен насихаттала бастады. Оған үкімет өзі мүдделі еді. Ашаршылықты ұмыттыру, халықты сендіру маңызды болды. Ал енді дәл бүгінгі кезде әдебиет тек хобби секілді әсер қалдырады. Әдеби үдеріс, күнделікті жаңалық жоқ. Айына бір жақсы әңгіме жазыла ма, жоқ па, ол да белгісіз. Жалпы, проза жазатындар сирек. Бұл тұрғыда ешкімнің ешкімге өкпе артпағаны жөн секілді. Жас жазушыларды оқып тұратын кейбір ақсақалдарды жақсы білемін.
Есбол Нұрахмет:
– Осындай жалпылама сараптаманы жаным сүймейді. Біреу оқып жүр, араласып жүр, біреу бөлек жүр, әркімнің өз таңдауы, өз жолы бар. Оқыса, сүйгенін оқиды, әдебиетпен айналыстым екен деп тұтас қазақ әдебиетіне жауапты болып алатын мінезді қою керек. Ұнамаса – оқыма, уақытыңды босқа құртпа, ұнайтын дүниемен айналыс. Егер үлкендер жағы мені оқымай жатса – ұнамаған шығармын. Жастар үлкендерді оқымаса – ол да солай. Бастысы ізден, жақсы жазуға тырыс, сыншы болсаң, бәрін оқы, сына. Әдебиетші, жазушы деген үнемі барларда бас қосып көбік сөзді көпіртіп отыратын адамдар емес шығар деп ойлаймын. Сондықтан бұл сұраққа жөнді жауап бере алмайды екенмін.
– «Ең қиыны – қазіргі қоғамды жазу», дейді данышпандар, ал сіз өз шығармаңызда қазіргі қоғамның бейнесін бере алдыңыз ба?
Бақытбек Қадыр:
– Ақпарат және технологиялар дәуірі «ең қиыны – қазіргі қоғамды сипаттау» деген данышпандарыңыздың бас ауруын күн тәртібінен түсіріп тастады деп ойлаймын. Цифрлы технология біраз сиқырдың бетін ашып тастады. Қазіргі қоғам көз алдыңызда тұр ғой. Меніңше, өнердің бүгіні, ертеңі және өткені жоқ, тек кеңістігі бар. Адам жан дүниесіндегі сезімдерінің жасы ұзақ. Мысалы, дәл қазір ортамызда өмір сүріп жатқан адам баяғы есте жоқ ескі замандағы бір еркек пен әйел жайлы жазсын немесе болашаққа қиялмен сапар шегіп бір оқиғаны жазсын, қалай болған күннің өзінде жазушының дүниетанымы осы кезде қалыптасты, өмірді осы кезде өзінше қабылдай бастады, демек ол қай шақты қиялдаса да, қазіргі призмада қарауы міндетті түрде араласады, онсыз тіпті мүмкін емес. Осы тұрғыда мен «қазіргі заманды жазу» дегенді түсініңкіремеймін.
Жәудір Нартай:
– Жазу үстінде мен бүгінгі қоғамның бейнесін берсем екен деп ойланып жатпаймын. Жазу деген де бір стихиялық көңіл күй ғой. Кейде бір юмормен басталған дүниең мистикаға ұласып кетеді. Кейде сентименталды бояуы басымырақ болып кетеді. Менің шығармаларымда көбінесе өткеннің сарыны басым. Көбінесе балалық кезім, жасөспірім шағым туралы жазамын, сосын әйелдер тағдыры жайында жазып жүрмін. Өйткені өзіме жақын тақырыптар төңірегінде қалам тербеймін. Мен бүгінгі қоғамның бейнесін шығармаларымда әлі бере алғаным жоқ. Себебі өз кейіпкерімді таба алмай жүрмін. Бәлкім, болашақта табармын, сол кезде жазыла жатар. Қазірге көңілім нені қалайды, соны жазып жүрмін. Меніңше, жазушы өзі жақсы түсінетін, өз табиғатына жақын тақырыпта жазса ғана өндіріп жазады деп ойлаймын.
Әлішер РАХАТ:
– Өз өзіме баға бере алмаймын. Оны әдебиеттанушылар, сыншылар, оқырман қауым айта жатар. Алайда өзім үшін қазіргі қоғамды жазу оңайырақ. Өйткені былтыр 1930 жылдары болған оқиғаны жазуға отырып едім, сәтті шықпады. Өйткені ол кездегі адамдардың сөйлеу мәнері, жүріс-тұрысы, таным-түсінігін терең білуің қажет екен. Білген күннің өзінде оны шынайы, әрі қызықты қылып бере алу – тіптен бөлек. Қаламым кібіртіктеп қалады. Ал осы заманды суреттегенде маған көп нәрсе айқын, мен кейіпкерлердің мотивтерін, психологиясын жақсырақ білем, себебі мен олармен бірге өмір сүріп жүрмін.
Есбол Нұрахмет:
– Өз басым шығармаларымда қазіргі қоғам мен бүгінгі адамнан басқа ештеңе жазған емеспін. Сәтті шықты ма, жоқ па, оны сыншылар мен есті оқырман өзі айтсын.
– Заман өзгерген сайын әдебиеттегі болсын кей мән мен мағына өзгеруі мүмкін. Осы ретте жазуда не маңыздырақ?
Әлішер РАХАТ:
– Тіл де, ой да өзгереді. Ал адам жаны өзгермейді. Мысалы, қаңтарға дейінгі Қазақстан мен одан кейінгі Қазақстанды алыңыз. Адамдардың саяси көзқарасы, ұстанымы, сөзі де күрт өзгеріп кетті. Сол секілді тіл де өзгереді. Қазір Мұхтар Әуезов секілді жаза алатын жазушы бар ма? Сөздің соншама қорын игеретін алып жазушы кім? Бірақ «қорғансыз жетім қыздың» жаны әлі тірі ме? Бұл қоғамда да жетімдер бар ма? Бар. «Кінәмшіл бойжеткендер» ше?
Жәудір Нартай:
– Әртүрлі әдеби ағымдар туралы айтылып жатады, мен соны күні бүгінге дейін жөндеп түсіне алмадым. Мен «измдерді» бейнелеу өнерінде ғана қабылдап үйреніп қалғанмын, әдебиеттің измдеріне тереңдей алмаймын. Әрі бас қатырып та көрмедім. Бәлкім, бұл жақсы да шығар. Әдебиет дегеніміз де – мәңгілік сезімдердің әңгімесі. Менің ойымша жазуда ең маңыздысы – адамның сезімі. Адамның жан сезімін қозғамайтын шығармалардың есте қалуы өте қиын. Заман өзгерді деп, тым қысқа жазу, тілді жұтаңдатып жіберу дегендермен келіспеймін. Әдебиетке келген соң, жазушының тілі көркем, оқиғалары жұмыр болу керек деген пікірімді өзгертпеймін. Әдеби эксперименттерге бара бермеймін. Тым анайылықты ұнатпаймын. Батысшыл да емеспін.
Бақытбек Қадыр:
– Кішкентай детальдар маңызды. Жазу – оқиға қуалау емес. Жазушы сюжет табу үшін біреуден есту немесе оқиғаны бастан кешуге міндетті емес шығар. Қиял мен сезімде болса жетер. Оқиғалар да өміршең емес. Есте кейбір детальдар қалады. Сондықтан детальдар маңызды. Бұл ойды қозғаған – кино. Жазу – алуан детальдар арқылы сезімдерді беру, эмоцияға түрткі болу. Ол – оқырман кешкен және кешпеген сезім. Ештеңе идеал болмауға тиіс. Жақсы да, жаман да бар. Уақыттың таңбасы – картина. Онда уақыт ұғымы жоқ, тек кеңістік пен атмосфера ғана бар.
Есбол Нұрахмет: Білмеймін.
– Сүйекті шығарма, яғни роман жазу жаспен, уақытпен келетін машық па? Сіз жазған романды қашан оқимыз?
Жәудір Нартай:
– Ол енді жазушының ізденісі мен қарым-қабілетіне байланысты деп ойлаймын. 25 жасқа жетпей әлемдік шығармалардың авторы атанған жазушылар бар. Михаил Шолохов «Тынық Донын» 23 жасында жазды деп жатады, Ал Бальзак, Онере де Бальзак болғанша 20 жасынан бастап ірілі-ұсақты талай шығармалар жазған, бірақ бәрі сәтсіз аяқталады. М.Әуезов «Абай жолын» жазуды 19 жасынан ойға алғанымен тек отыз жылғы тынымсыз ізденіс пен еңбегінің арқасында ғана аяқтайды. Дегенмен адамның 20-30 жас аралығында өмірдің бір парасын аяқтайды ғой деп ойлаймын. Адам сол жасында ғашық болады, сүйеді, жек көреді…. Өз-өзімен түрлі қақтығыстарға барады. Бұл адамның бүкіл болмысын ашатын ең ұлы сезімдер ғой. Бұл кезде адамның бойында эмоция ағыны мол болады. Осы кезде жазылған дүниелердің сәтті шығуы әбден мүмкін. Мәселе қалай жазғаныңызда ғой. Терең ой романдарда ғана айтылады. Құлашты кең сермей аласың. Қазірде басымда моноромандардың, шағын повестердің идеясы жоқ емес, жазуыма да болады, бірақ маған іздену үшін бірнеше жыл керек деп ойлаймын. Ең алдымен, өзімнің жазушылық психологиямды танығым келеді. Қазір менің ойым шаршаңқы, шашыраңқы. Жұмысбастымын, өмір ағымы солай болып кетті. Уақытым тығыз. Оның үстіне мен әлі отбасын құрмадым. Көлемді шығарма жазсам, ең алдымен әйел, ана образдарын кеңінен ашып, әйел табиғатын, сезімін әр қырынан суреттегім келеді.
Бақытбек Қадыр:
– Жас емес, жағдай қажет деп ойлаймын. Әрине, жастың маңызы бар деуге де болады. Өйткені проза табандылықты қажет етеді. Оған ізденіс пен жазушының асқақ қиялы, дүниетанымы керек. Жиырмадан қырық жасқа дейінгі адамның денсаулығы мен энергиясы өнімді жұмыс істеуге қолайлы деп топшылаймын. Былтыр бір көлемді шығарма бастаған едім, жақында аяқтаймын.
Әлішер РАХАТ:
– Бұл сұраққа жауап беру қиын. Кейде расымен адамға өмірді көбірек бақылау үшін, өмірлік тәжірибеден өту керек. Ол жаспен келеді. Бірақ Шолохов «Тынық Донды» 23 жасында жазды ғой. Камю де жас кезінде танылды. Сондықтан кесіп айту қиын. Ал менің екі романымды дәл қазір оқысаңыз да болады.
Есбол Нұрахмет:
– Роман жазу жасқа қармайды, төзімді, еңбекті талап етеді. Бірақ жазып көрсем деймін.
Дөңгелек үстелді жүргізген
Дүйсенәлі ӘЛІМАҚЫН,
«Egemen Qazaqstan»
