Әдебиет • 20 Қыркүйек, 2022

«Жазуда ең маңыздысы – адамның сезімі»

1241 рет
көрсетілді
16 мин
оқу үшін

Жуықта жас жазушылардың әңгімелері топтастырылған «Дауыс» атты прозалық антология жарық көрді. Ерекше атап өтерлігі, бұл антологияға Халық жазушысы Мұхтар Мағауин алғысөз жазып, олардың шығармашылығына сәт сапар тілепті. Осы кітапқа прозалық шығармалары енген Бақытбек Қадыр, Жәудір Нартай, Әлішер Рахат, Есбол Нұрахмет сияқты жас таланттарды дөңгелек үстел басына шақырып ек, олар қазіргі заманғы әдебиет және өз шығармашылық жоспарлары тура­лы ой бөлісті.

«Жазуда ең маңыздысы – адамның сезімі»

Коллажды жасаған Зәуреш СМАҒҰЛ, «EQ»

– Байыптап қарасақ, қазір аға буы­н мен кейінгі толқын арасы ал­шақ­тап кет­­кендей, басқасын айт­па­ғанда, бір-бі­рін оқымайды. Бұған не себеп, қо­ғам ба, әлде адам ба?

п

Бақытбек Қадыр:

– Қазір буындарды байланыстыратын дәнекер жоқ деп айтуға болады. Жазушылар, яғни прозаиктердің көбі интроверттеу болып келеді. Олардың өз әлемі өзінде. Кешегі «мен» – бүгінгі «мен» емес, қазіргі «мен» – ертеңгі «меннен» бөлек, яғни «адам әр ұйықтап оянған сайын алдыңғы адамнан басқа» деген де метафизикалық түсінік бар. Әр адамның ішінде бір ғана адам болуы мүмкін бе? Жазушының өзге адамнан өзгешелігі сол, ол ішіндегі адамдарды (кейіпкер) жарыққа шығарады. Солармен әлек болады. Оның ішінде үлкен бе, кіші ме әлемі бар, ал оған мына қоғам сыймауы мүмкін. Томаға-тұйық өмір сүруінің бір себебі осы болса, екінші себебі жазушы өз айналасындағы және алдыңғыларды жата-жастанып оқудан тайсақтайды, оған ұқсап кету немесе жұтылып кету қаупі бар. Проза тәжірибе алмасатын жер емес. Өйткені өнер өзгеге ұқсамауымен ерекшеленеді емес пе? Бұны үшіншісі деңіз. Төртінші, қоғамдық қатынастың да әсері бар: мә­се­лен, буындарды байланыстырып тұр­ған не бар? Меніңше, қазір оларды байланыстыратын ештеңе де жоқ. Маған алдыңғы ағалардың өмірде көрген-баққан қоңыржай әңгімелері ғана қызық, олармен сол бағытта ғана әңгімелесемін. Орта буын ағалармен сөйлесу ауырлау... Ал өз қатарластарыммен жақ­сы араласамын, бізді байланыс­тыратын ортақ мұң-зарымыз бар. Қазіргі әдеби үдерістер, кітап саудасы, баспагерлердің жымысқы жұмысы, одан бөлек қоғам­да­ғы түрлі құбылыстар, өзгеріп жат­қан құндылықтар жөнінде жақсы сыр шертісеміз, қызыл кеңірдек боламыз. Жазғандарымызды оқып, пікір біл­ді­рі­се­міз.

Негізінде буындар бір-бірін оқы­май­д­ы емес, оқиды, бірақ үндемейді. Реакция білдіруден қашады. Бұл біріншіден, оның әдебиетке деген енжарлығы. Бұл ретте бүкіл әдебиетші әдеби үдеріске белсенді болуы мүмкін де емес, бірақ шын тани ала­тын үлкен бе, кіші ме, таланттар ең бол­маса жақсыларды бағалап отыруы қажет шығар.

р

Жәудір Нартай:

 – Осы жағдайды мен де түсінбеймін, неге аға буын жастарды оқымайды? Әйтеуір арада бір алшақтық бар. Бәлкім, шынымен де жақсы шығармалар жазылмай жатқан шығар. Менің ойымша жақсы шығарма жазылса, авторы жас па, жасамыс па, бәрібір міндетті түрде оқылады деп ойлаймын. Десе де кейде көңілің алаңдап, алдыңғы буыннан бір жылы лебіз күтіп қалатынымыз жасырын емес. Жақында он жас жазу­шы­ның «Дауыс» атты әңгі­ме­лер анто­логиясының Алматыдағы тұсау­ке­се­рінде болдым. Сол күні танымал жа­зу­шыларымыздың біреуі де төбе көр­сетпеді. Неге келмеді, неге жас қаламгерлерге ақжарма тілегін айтып, таудай боп төрімізде отырмады деген сұрақ мазалады. Бәлкім, сөзге сараң үл­кендерге өкпелеудің қажеті де жоқ болар. Бір кездері өздерінің де үлкен­дер­ден пікір күткенін ұмытып кеткен шығар. Осындайда үлкеннің аузына ілікпедім деп емес, жастардың назарынан тыс қалсаң міне, соған көбірек алаңдауың керек шығар деп ойлаймын. Өз басым Есболат Айдабосын, Тоқтарәлі Таңжарық сынды ағалармен шы­ғар­машылық байланысты үзгім кел­мейді. Сыни пікірлері көңіліме қонады. Үлкендігі, жанашырлығы сезіледі.

р

Әлішер РАХАТ:

 – Бұл сұраққа нақты жауап беру қиын­дау. Иә, буындардың арасы алшақ­тап кеткені байқалады. Әдебиеттегі үл­кен буын кеңес заманындағы әдебиет­ке деген сүйіспеншілікті көрді. Назарда жүрді. Қаламақысы болды. Кітап нары­ғы­на ілесіп кеткен жазушылар бар, ілесе алмай қалғаны да көп. Орта буын ағалар өліара шаққа тап келді. Одан қаламын құшақтап, аман алып қалған жазушылар бірен-саран, әйтпесе басым көпшілігі күнкөріс қамымен журналистикаға, теле­журналистика, т.б. салаларға ат ба­сын бұрды. Күйіп кеткен қаншама талант бар. Ал қазір жазып жүрген жас жа­зушылар алдағы 5-10 жылдықта шы­ғар­машылығының жемісін көреді деп ойлаймын. Өйткені мені түйсігім алдамаса, алдағы уақытта әдебиетке сұраныс артуға тиіс. Үлкен өзгерістер кезеңінде, со­ғыс уақытында өнер, мәдениет ма­ңыз­ды рөл атқарады. Мұндай уақытта үкі­меттің өзі мәдениетке көңіл бөле бас­тайды. Мысалы, 1933 жылы КСРО-да кітап шығару ісінде бум болды. Абай­дың шығармалары қайта басылды. Кеңінен насихаттала бастады. Оған үкімет өзі мүдделі еді. Ашаршылықты ұмыттыру, халықты сендіру маңызды болды. Ал енді дәл бүгінгі кезде әдебиет тек хобби секілді әсер қалдырады. Әдеби үдеріс, күнделікті жаңалық жоқ. Айына бір жақсы әңгіме жазыла ма, жоқ па, ол да белгісіз. Жалпы, проза жазатындар сирек. Бұл тұрғыда ешкімнің ешкімге өкпе артпағаны жөн секілді. Жас жазушыларды оқып тұратын кейбір ақсақалдарды жақсы білемін.

р

Есбол Нұрахмет:

 – Осындай жалпылама сараптаманы жаным сүймейді. Біреу оқып жүр, араласып жүр, біреу бөлек жүр, әркімнің өз таңдауы, өз жолы бар. Оқыса, сүйгенін оқиды, әдебиетпен айналыстым екен деп тұтас қазақ әдебиетіне жауапты болып алатын мінезді қою керек. Ұнамаса – оқыма, уақытыңды босқа құртпа, ұнайтын дүниемен айналыс. Егер үлкендер жағы мені оқымай жатса – ұнамаған шығармын. Жастар үлкендерді оқымаса – ол да солай. Бастысы ізден, жақсы жазу­ға тырыс, сыншы болсаң, бәрін оқы, сына. Әдебиетші, жазушы деген үнемі барларда бас қосып көбік сөзді көпіртіп отыратын адамдар емес шығар деп ойлаймын. Сондықтан бұл сұраққа жөнді жауап бере алмайды екенмін.

– «Ең қиыны – қазіргі қоғамды жазу», дейді данышпандар, ал сіз өз шы­ғар­маңызда қазіргі қоғамның бей­несін бере алдыңыз ба?

Бақытбек Қадыр:

– Ақпарат және технологиялар дәуірі «ең қиыны – қазіргі қоғамды сипаттау» деген данышпандарыңыздың бас ауруын­ күн тәртібінен түсіріп тастады деп ойлаймын. Цифрлы технология біраз сиқырдың бетін ашып тастады. Қазіргі қоғам көз алдыңызда тұр ғой. Меніңше, өнердің бүгіні, ертеңі және өткені жоқ, тек кеңістігі бар. Адам жан дүниесіндегі сезімдерінің жасы ұзақ. Мысалы, дәл қазір ортамызда өмір сүріп жатқан адам баяғы есте жоқ ескі замандағы бір еркек пен әйел жайлы жазсын немесе бо­лашаққа қиялмен сапар шегіп бір оқиғаны жазсын, қалай болған күннің өзінде жазушының дүниетанымы осы кезде қалыптасты, өмірді осы кезде өзін­ше қабылдай бастады, демек ол қай шақты қиялдаса да, қазіргі призмада қа­рауы міндетті түрде араласады, онсыз тіпті мүмкін емес. Осы тұрғыда мен «қазіргі заманды жазу» дегенді түсініңкіремеймін.

Жәудір Нартай:

– Жазу үстінде мен бүгінгі қоғам­ның бейнесін берсем екен деп ойланып жатпаймын. Жазу деген де бір сти­хиялық көңіл күй ғой. Кейде бір юмормен басталған дүниең мистикаға ұла­сып кетеді. Кейде сентименталды бояуы басымырақ болып кетеді. Менің шығармаларымда көбінесе өткеннің сарыны басым. Көбінесе балалық кезім, жасөспірім шағым туралы жазамын, сосын әйелдер тағдыры жайында жазып жүрмін. Өйткені өзіме жақын та­қы­рып­тар төңірегінде қалам тербеймін. Мен бүгінгі қоғамның бейнесін шығар­ма­ларымда әлі бере алғаным жоқ. Себебі өз кейіпкерімді таба алмай жүр­мін. Бәлкім, болашақта табармын, сол кезде жазыла жатар. Қазірге көңілім нені қалайды, соны жазып жүрмін. Ме­нің­ше, жазушы өзі жақсы түсінетін, өз таби­ға­тына жақын тақырыпта жазса ғана өн­ді­ріп жазады деп ойлаймын.

Әлішер РАХАТ:

– Өз өзіме баға бере алмаймын. Оны әдебиеттанушылар, сыншылар, оқырман қауым айта жатар. Алайда өзім үшін қазіргі қоғамды жазу оңайырақ. Өйткені былтыр 1930 жылдары болған оқиғаны жазуға отырып едім, сәтті шықпады. Өйткені ол кездегі адамдардың сөйлеу мәнері, жүріс-тұрысы, таным-түсінігін терең білуің қажет екен. Білген күннің өзінде оны шынайы, әрі қызықты қылып бере алу – тіптен бөлек. Қаламым кібір­тік­теп қалады. Ал осы заманды суреттегенде маған көп нәрсе айқын, мен кейіпкерлердің мотивтерін, психологиясын жақсырақ білем, себебі мен олармен бірге өмір сүріп жүрмін.

Есбол Нұрахмет:

– Өз басым шығармаларымда қазіргі қоғам мен бүгінгі адамнан басқа ештеңе жазған емеспін. Сәтті шықты ма, жоқ па, оны сыншылар мен есті оқырман өзі айтсын.

– Заман өзгерген сайын әдебиеттегі бол­сын кей мән мен мағына өзгеруі мүм­­кін. Осы ретте жазуда не маңыз­ды­рақ?

Әлішер РАХАТ:

– Тіл де, ой да өзгереді. Ал адам жаны өзгермейді. Мысалы, қаңтарға де­йінгі Қазақстан мен одан кейінгі Қазақстанды алыңыз. Адамдардың сая­си көзқарасы, ұстанымы, сөзі де күрт өзгеріп кетті. Сол секілді тіл де өзгереді. Қазір Мұхтар Әуезов секілді жаза алатын жазушы бар ма? Сөздің соншама қорын игеретін алып жазушы кім? Бірақ «қорғансыз жетім қыздың» жаны әлі тірі ме? Бұл қоғамда да жетімдер бар ма? Бар. «Кінәмшіл бойжеткендер» ше?

Жәудір Нартай:

– Әртүрлі әдеби ағымдар туралы айтылып жатады, мен соны күні бү­гін­ге дейін жөндеп түсіне алмадым. Мен «измдерді» бейнелеу өнерінде ғана қабылдап үйреніп қалғанмын, әдебиеттің измдеріне тереңдей алмаймын. Әрі бас қатырып та көрмедім. Бәлкім, бұл жақсы да шығар. Әдебиет дегеніміз де – мәңгілік сезімдердің әңгімесі. Менің ойымша жазуда ең маңыздысы – адамның сезімі. Адамның жан сезімін қозғамайтын шығармалардың есте қалуы өте қиын. За­ман өзгерді деп, тым қысқа жазу, тілді жұтаңдатып жіберу дегендермен ке­­ліс­пеймін. Әдебиетке келген соң, жа­зу­шының тілі көркем, оқиғалары жұ­мыр болу керек деген пікірімді өзгерт­пеймін. Әдеби эксперименттерге бара бермеймін. Тым анайылықты ұнат­пай­мын. Батысшыл да емеспін.

Бақытбек Қадыр:

– Кішкентай детальдар маңызды. Жазу – оқиға қуалау емес. Жазушы сюжет табу үшін біреуден есту немесе оқиғаны бастан кешуге міндетті емес шығар. Қиял мен сезімде болса жетер. Оқиғалар да өміршең емес. Есте кейбір детальдар қалады. Сондықтан детальдар маңызды. Бұл ойды қозғаған – кино. Жазу – алуан детальдар арқылы сезімдерді беру, эмоцияға түрткі болу. Ол – оқырман кешкен және кешпеген сезім. Ештеңе идеал болмауға тиіс. Жақсы да, жаман да бар. Уақыттың таңбасы – картина. Онда уақыт ұғымы жоқ, тек кеңістік пен атмосфера ғана бар.

Есбол Нұрахмет: Білмеймін.

– Сүйекті шығарма, яғни роман жазу жаспен, уақытпен келетін ма­шық па? Сіз жазған романды қашан оқи­мыз?

Жәудір Нартай:

– Ол енді жазушының ізденісі мен қарым-қабілетіне байланысты деп ой­лай­мын. 25 жасқа жетпей әлемдік шы­ғар­малардың авторы атанған жазушылар бар. Михаил Шолохов «Тынық Донын» 23 жасында жазды деп жатады, Ал Бальзак, Онере де Бальзак бол­ғанша 20 жасынан бастап ірілі-ұсақ­ты талай шығармалар жазған, бі­рақ бәрі сәтсіз аяқталады. М.Әуезов «Абай жолын» жазуды 19 жасынан ойға алғанымен тек отыз жылғы тынымсыз ізденіс пен еңбегінің арқасында ғана аяқтайды. Дегенмен адамның 20-30 жас аралығында өмірдің бір парасын аяқтайды ғой деп ойлаймын. Адам сол жасында ғашық болады, сүйеді, жек көреді…. Өз-өзімен түрлі қақ­ты­ғы­старға барады. Бұл адамның бүкіл болмысын ашатын ең ұлы сезімдер ғой. Бұл кезде адамның бойында эмоция ағыны мол болады. Осы кезде жазылған дүниелердің сәтті шығуы әбден мүмкін. Мәселе қалай жазғаныңызда ғой. Терең ой романдарда ғана айтылады. Құлашты кең сермей аласың. Қазірде басымда моноромандардың, шағын повестердің идеясы жоқ емес, жазуыма да болады, бірақ маған іздену үшін бірнеше жыл керек деп ойлаймын. Ең алдымен, өзімнің жазушылық психологиямды танығым келеді. Қазір менің ойым шаршаңқы, шашыраңқы. Жұмысбастымын, өмір ағымы солай болып кетті. Уақытым ты­ғыз. Оның үстіне мен әлі отбасын құр­мадым. Көлемді шығарма жазсам, ең алдымен әйел, ана образдарын ке­ңі­нен ашып, әйел табиғатын, сезімін әр қырынан суреттегім келеді.

Бақытбек Қадыр:

– Жас емес, жағдай қажет деп ой­лаймын. Әрине, жастың маңызы бар деуге де болады. Өйткені проза табан­ды­лықты қажет етеді. Оған ізденіс пен жазушының асқақ қиялы, дүниетанымы керек. Жиырмадан қырық жасқа дейінгі адамның денсаулығы мен энергиясы өнімді жұмыс істеуге қолайлы деп топшылаймын. Былтыр бір көлемді шы­ғарма бастаған едім, жақында аяқ­тай­мын.

Әлішер РАХАТ:

– Бұл сұраққа жауап беру қиын. Кейде расымен адамға өмірді көбірек ба­қылау үшін, өмірлік тәжірибеден өту керек. Ол жаспен келеді. Бірақ Шолохов «Тынық Донды» 23 жасында жазды ғой. Камю де жас кезінде танылды. Сон­дық­тан кесіп айту қиын. Ал менің екі романымды дәл қазір оқысаңыз да болады.

 Есбол Нұрахмет:

– Роман жазу жасқа қармайды, тө­зім­ді, еңбекті талап етеді. Бірақ жазып көр­сем деймін.

 

Дөңгелек үстелді жүргізген

Дүйсенәлі ӘЛІМАҚЫН,

«Egemen Qazaqstan»