Сергей РУМАС: Беларусь қашанда интеграцияның белсенді жақтаушысы бола береді

Беларусь Республикасының Еуразиялық экономикалық комиссиядағы мүшесі С.Н.Румаспен сұхбат – Құрметті Сергей Нико­лае­вич! Белорус жері өз басым үшін өте қымбат: өткен ға­сыр­дың ал­пы­сыншы жылдарының аяғында менің туған ағам осында әскерде қызмет еткен еді, сол екі жылдың ішінде ауылда «Минск» деген штемпелі бар кон­вертті асыға күтумен жүрген­біз. Одан кейін Мәдениет министрінің бірін­ші орынбаса­ры кезімде Мәдени ынтымақтастық жөніндегі мемле­кет­аралық кеңестің мүшесі ретінде Бе­ло­руссияға бірнеше рет келдім. Әр келген сайын елдегі тату­лық­қа, тыныштыққа, тұрақ­ты­лыққа тән­ті болатынмын. Мұның өзі қазір сіздерге көр­ші мемлекеттегі жағдай­мен салыс­тырғанда тіпті айрықша көрі­неді. Біз едәуір дәрежеде белорус достарымыздың арқасында Еура­зия құрлығындағы инте­грация­лық үдерістер серпінді дамып жатқа­нына қуаныштымыз. Алғашқы сұра­ғым мынандай: Еуразиялық эконо­микалық одақ Беларуське не береді? – Елім туралы жылы сөз­деріңізге рахмет. Ал енді Еу­разиялық экономикалық одақ Беларуське не береді дегенге келсек, интеграцияның жаңа кезеңінің – экономикалық одақ құрудың аясында тауарлардың, қызметтердің, капиталдың, еңбек ресурстарының мүмкін болғанынша еркін қозғалуы қамтамасыз етіледі. Біздің экономикамыз табиғи монополиялар қызметтеріне, мемлекеттік сатып алуды жүзеге асыруға, бәсекелестіктің ортақ тәртіптеріне, өнеркәсіптегі, көліктегі, энер­ге­ти­калық, аграрлық және бас­қа салалардағы шаруаларды жү­зеге асыруға тең мүмкіндіктен қосымша артықшылықтар алады. Осының бәрі ішкі жалпы өнімнің өсімін қамтамасыз етуге жағдай жасайды, түптеп келгенде біздің азаматтарымыздың әл-ауқат деңгейін арттырады. – Еуразияшылдық идея­сы­ның жаңа негіздемесін біздің Президентіміз Нұрсұлтан Назар­баев жасағаны, оны алғаш рет осыдан жиырма жыл бұрын Мәскеу университетінде сөйле­ген сөзін­де жария еткені белгілі. Нұр­сұл­тан Әбішұлы өзінің «Еуразиялық эко­номикалық одақ: теория әлде нақтылық» деген мақаласында: «Бүгінде, Достастықтың барлық елдері әлемдік дағдарысқа қарсы тұрудың жолдарын іздестіріп жатқанда, экономикалық проблемаларды жеке-дара жүріп еңсеруге болмайтынына көз жеткен кезде тағдыр еуразиялық интеграция тұжырымдамасының көкейкестілігін тағы бір рет тиянақтап отыр» деп жазған еді. Сіздің ойыңызша, бұл тұ­жырымдаманың мәні неде? – Менің ойымша, оның мәні мынада: біздің елдеріміз өздерінің ұлттық экономикаларының ор­нықты өсуін тек бірлесу, күш-жігерлерін жұмылдыру және халық шаруашылығының бар­лық салаларындағы көзқа­рас­тарын өзара келісе, бір-бірін то­лықтыра жүру арқылы ғана қамтамасыз ете алады. Ал жақсы жұмыс істейтін экономика ­– ел азаматтарының әл-ауқаты мен қоғамдағы тұрақтылықтың негізі. Міне, сондықтан да Беларусь Рес­публикасы кеңестен кейінгі кеңіс­тіктегі интеграцияның белсенді жақтаушысы болып келген және бола да береді. Одақтық мемлекет, Кеден одағы, Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымы, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы сияқты ықпалдасу деңгейі, яғни жылдамдығы әртүрлі интеграциялық құрылымдардың сан қилы пішімдеріне белсенді қатыса отырып, Беларусь Республикасы бір мезгілдік қысқа сәттік пайда табуды көздемейді, өзінің әріптестерімен қарым-қатынастарын ұзақ уақыт бойы өзара тиімді ынтымақтастыққа есептеп, халықтың әл-ауқатын арттыру мақсатында алға қарай бірте-бірте, табанды жылжуға негіздеп құрады. Бұл орайда біз бейне бір локомотивтей өзара іс-қимылдың ғылым, мәдениет, спорт сияқты басқа да салаларын сүйреп кететін экономиканың мүддесін алдымен көздейміз. Беларусь Республикасы үшін Еуразиялық экономикалық одақ­ты толық ауқымдағы Кеден ода­ғының негізінде, яғни алып тастау­сыз, соның ішінде баждарсыз, экономикалық сипаттағы сандық және басқа да шектеулерсіз құру қағидатты түрде маңызды болып табылады. Тауарлардың еркін қозғалуы Біртұтас экономикалық кеңістіктің шарттық-құқықтық арқауы шеңберінде ортақ рынок құрудың басқа үш еркіндігін (қызметтердің, капиталдың, жұмыс күшінің еркіндігі) жүзеге асы­ру жөніндегі міндеттерді ше­шудің қисынды үлгісі болуға тиіс. – Сіз қазір, шартқа қол қою қарсаңында соңғы жылдарда дәстүрлі сұраққа айналған мы­на сұраққа қалай жауап берер едіңіз: еуразиялық инте­грацияның жаңа кезеңінің мәні неде? – Кеден одағы/Біртұтас эко­но­микалық кеңістік пен Еуразиялық экономикалық одақтың арасында экономикалық сипатта елеулі және іргелі айырмашылықтар жоқ, өйткені, ЕЭО-ның функциялық бөлігі негізінен Кеден одағы/Біртұтас экономикалық кеңістіктің, белгілі бір дәрежеде ЕурАзЭҚ-тың қолда бар шарттарының кодификациясына арқа сүйейді. Сізге мұндай шарттардың 68-і ко­дификацияланатынын айт­пақпын. Негізгі айырмашылықтар ЕЭО-ны құру жөніндегі шарттың институттық бөлімінде көрініс тапқан, онда Одақтың құқықтық мәртебесі, мақсаттары, органдар жүйесі, олардың құзыреті, өкілеттіктері мен қызмет аясы көзделген. Оның сыртында бұрын КО/БЭК шеңберінде реттелмей келген білім беру, ғылым және басқа салалардағы интеграция нақтыланған. Тұтастай алғанда, қайталап айтайын: интеграцияның жаңа кезеңінің – экономикалық одақ құрудың аясында тауарлардың, қызметтердің, капиталдың, еңбек ресурстарының мүмкін болға­нын­ша еркін қозғалысы қамтамасыз етіледі. – Сізбен кездесуге дайын­дала жүріп, Беларусь мемле­кет­тік университеті шығаратын «Экспертиза» атты талдамалық хабаршымен танысқан едім. Сонда Президент А.Г.Лука­шен­коның «Известия» газетінде 2011 жылдың 17 қаза­нын­да жарияланған «Біздің инте­гра­циямыздың тағдыры туралы» деген мақаласынан дәйексөз келтіріліпті. Сіздің елдің Президенті еуразиялық интеграцияның болашағы туралы: «Егер біз БЭК көздеген мақсаттарды жүзеге асырсақ, онда Еуразиялық одақты құруға кірісе аламыз. Беларусь оны қалыптастыруға барынша белсенді қатысатын болады... Бүгінгі таңда алдымыздан ашылып отырған қуатты да терең интеграция шын мәнінде өзіне тартып, еліктіреді. Алайда, осы құрғалы жатқанымыздың өмірлік өзегі – біздің мемлекет­тері­міздің егемендігі, оны ең тығыз интеграцияның өзі де ығыс­тырып шығара алмайды», деген болатын. Жақында Алек­сандр Григорьевич: «Беларусь Еу­разиялық экономикалық одақ­­қа тең емес жағдайда кір­мей­­ді», деп мәлімдеді. Бұл арада не айтылып тұр? – Біз қорғайтын қағидаттар Ке­ден одағының арқаулық құжат­тарында, сондай-ақ, басқа да халық­аралық шарттарда белгіленген. Интеграциялық даму­дың әлем­дік практикасы ық­палдас­тықтың бір деңгейінен екінші, анағұрлым жоғары деңгейінен ауысу бұдан бұрын құрылған толыққанды ық­палдастыққа арқа сүйеуге тиісті екенін көрсетеді. Бұл орайда ЕЭО «ғимаратын» тұрғызудың басты кірпіші то­лық­қанды Кеден одағы болуға тиіс. Бұлай етпейінше болашақ эко­номикалық одақ берік ірге­тасынан айырылады. Оның үстіне, ЕЭО туралы шарт­тың жобасымен жұмыс істеу бары­сында Беларусь Республикасы бұл құжат Тараптардың интегра­цияның негізгі бағыттары бойын­ша бұрын қол жеткізілген уағда­ластықтарынан артқа шегіну немесе бас тарту болмауға тиістігін бас­шылыққа алған, соны алдағы кезде де басшылыққа ала береді. Сіз білетін шығарсыз, Беларусь Рес­публикасының ЕЭО-ны құру сияқты терең интеграцияға араласуын құптайтын ең мәнді уәж­­дердің бірі қуат көздерінің ре­с­урс­тарына Ресей Федерациясы ре­зиденттерінің шарттарына тең (немесе тең жағдайға жуық) шарттармен қол жеткізу болған еді. Біз бұл мәселені ЕЭО туралы шарттың жобасымен жұмыс іс­теу барысында шешкіміз келген, алайда, Ресей Федерациясы мен Қазақстан Республикасы өз­дерінің рыноктарын толық түрде ашуға дайын емес. Осыған орай ЕЭО туралы шарттың жобасында мұнайдың, мұнай өнімдерінің, газ бен электр энергиясының ортақ (біртұтас) рыноктарын құру 2025 жылға ысырылған, алдымен оларды қалыптастырудың Тұ­жы­рым­дамасы мен Бағ­дар­ламасын қабылдау көзделген. – Еуразиялық экономикалық одақ құрудан Беларусь Рес­пуб­ликасы табатын экономикалық пай­далардың арасынан қайсы­ларын алдымен атауға болар еді? – Оларды мен санамалап та берейін. Беларусь Респуб­ли­касының ЕЭО-ның құрылуына негізгі мүдделерінің арасынан мыналарды бөле айтуға болады. Энергия ресурстарына (мұ­найға, газға) Ресей Федера­ция­сының шаруашылық жүргізуші субъектілерімен тең жағдайда қол жеткізудің мәні ерекше. – Беларусь мұнай өңдеу зауыттарында Ресей мұнайынан өндірілген мұнай өнімдеріне экспорттық баждарды Ресей бюджетіне аударуды алып тастау өте маңызды. Мұнан кейін мен Кеден ода­ғы­ның ішкі рыногын іштей пайда­ла­нуға да, сондай-ақ, өңдеуге де энергия ресурстарын сандық шектеусіз ал­дымен қамтамасыз етуді айтар едім. Ауыл шаруашылығы үшін ел­дің агроөнеркәсіптік кешеніне тікелей берілетін дотация деңгейін сақтап қалу да маңызды. Сондай-ақ, Беларусь Респуб­ликасының транзиттік әлеуетін барынша пайдалану мақсатында «резиденттік қағидат» алынып тас­талатын болады. Ресей Федерациясының белорус тасымалдаушылары үшін жүк тасудың рұқсат беру жүйесін алып тастау да өте пайдалы. Еуразиялық экономикалық одақ құрылғаннан кейін өнімнің осы түрін жеткізу көздерін барынша әртараптандыру мақсатында мұнай мен газды тасымалдаудың құбыр жүйелеріне бірдей қол­жетімділік болады. Еліміз үшін мемлекеттік қор­ғаныс тапсырысының ресейлік ры­­но­гына жол ашылуы да маңыз­ды. Біз Беларусь Республикасының инвестициялық тартымдылығын жақсартуға (нашарлатуға емес), соның ішінде шетел инвесторларына қолданыстағы жеңілдіктерді сақтауға және басқа жағдайларға үміт артып отырмыз. – Сіздің бір сұхбатыңызды Ин­тернеттен оқып, мына бір сөз­деріңізді жазып алдым. «Та­ри­хи ауқым тұрғысынан ал­ған­­да еуразиялық экономи­ка­лық интеграцияның қар­қы­ны шы­нында да, қайран қалды­рады: «үштіктің» елдері Кеден одағы­нан Біртұтас экономи­ка­лық кеңістікке дейінгі жолды бір­неше жылдың ішінде жүріп өтті – біздің еуропалық әріптес­те­рі­міз мұндай жолға ондаған жыл­­дарын жоғалтқан еді», деп ай­тып­­сыз. Бұған қалай қол жетті? – ТМД елдерінің экономикалық әлеуетінің негізгі бөлігі Беларусь Республикасының, Ресей Фе­дера­циясы мен Қазақстан Респуб­ликасының үлесіне тиеді. Бұл елдердің аумағы оған кіретін мем­лекеттердің негізгі сұраныстарын іс жүзінде толық қамтамасыз ете ала­тын аса зор табиғат ресурстарына бай. Экономикалық интеграцияның қарқыны расында да өте жылдам. Бәрі де – экономикалық инте­грацияның алғашқы кезеңінің – Еркін сауда аймағының аясын­да жүргізілген жұмыс та, Бе­ларусь Республикасы мен Ресей Фе­дерациясының Одақтық мемлекет шеңберіндегі интеграция­сы да, сондай-ақ, ЕурАзЭҚ ая­сын­дағы жұмыс та, құру барысын­да Біртұтас экономикалық кеңіс­тіктің шарттық-құқықтық ар­қауын қалыптастырған келі­сім­дердің тұтас дестесін дайындау ісі қатар жүрген Кеден ода­ғы ішіндегі өзара іс-қимыл да осыған жәрдемдесіп тұрды. Мұ­ның бәріне үш мемлекеттің бар­лық мемлекеттік басқару органдары мен шаруашылық жүргізу субъек­тілерінің бұрынғыдан анағұрлым терең интеграция мәселесінде үй­лесімді жұмыс істеуі көп кө­мектесті. Қазіргі таңда Беларусь, Қа­зақ­стан мен Ресей бірлесудің едәуір елеулі кезеңіне – Еуразиялық эко­номикалық одақты құруға тақау тұр. Үш елдің президенттері Ке­ден одағы мен Біртұтас эконо­микалық кеңістікте қол жеткен шарттардың негізінде 2015 жылдың 1 қаңтарынан Еуразиялық экономикалық одақ құру үшін 2014 жылдың 1 мамырына дейін Еуразиялық экономикалық комиссиямен бірлесіп Еуразиялық экономикалық одақ туралы шарттың жобасын дайындау жұ­мысын аяқтауды тапсырды, біз сол жұмысты атқарып шықтық. Бұл үшін ЕурАзЭҚ-тың, Кеден одағы мен Біртұтас экономикалық кеңістіктің нормалық-құқықтық арқауын құрайтын халықаралық шарттарды кодификациялау жұ­мысы жүргізілді. Шарт жобасы құрылымдық тұрғыдан екі бөліктен тұрады. Инс­титуттық бөлімінде құры­латын халықаралық ұйымның ар­қаулық мәселелері анықтала­ды, ал функциялық бөлімінде эко­но­микалық қарым-қатынастардың салалық реттелуі тиянақталады. Шарттың жобасында эко­но­миканың энергетика, көлік, өнер­кәсіп, агроөнеркәсіптік кешен сияқты салалары, сондай-ақ, рет­теудің кедендік реттеу, техни­калық реттеу, санитарлық, ветеринарлық-санитарлық және карантиндік фитосанитарлық шаралар, тұтынушылар құқықтарын қорғау, макроэкономикалық саясат, валюта саясаты, қызметтер мен инвестицияларды саудалау, қаржы рыноктарын реттеу, салықтар мен салық салу, бәсекелестік саясаты, табиғи монополиялар, мемлекеттік және муниципалдық қажеттіліктер үшін сатып алу сияқты салалары қамтылған. – Осыдан бір айдай бұрын мен Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің бірінші орынбасары Б.Ә.Сағынтаевтан сұхбат алған едім (айтқандай, таяу күндерде сұхбат беруге Ресей Федерациясы Үкіметі Төра­ғасының бірінші орынбасары Игорь Иванович Шувалов та ке­лісіп отыр), әңгіме барысын­да шарт жобасының көлемі 700 беттен астам екенін білдім. Бұл, әрине, өте егжей-тегжейлі, кең ауқымды жұмыс. Құжатта бе­лорус тарапының ұстанымы қан­дай көрініс тапқан? Беларусь қан­дай жайларды, әсіресе, қатты қорғап еді? – Жаңа айтып өткенімдей, Бе­ларусь Республикасы үшін Еу­разиялық экономикалық одақты толық ауқымды Кеден одағын құрудың негізінде алып тастау және шектеулерсіз құру қағидатты жай. Беларусь тарапының стратегия­сын қалыптастырудың негізі болып табылатын сөзсіз қағидаттар – тараптардың тең құқықтылығы, Беларусь Республикасының егемендігі мен Конституциясын құрметтеу, қабылданатын шешім­дердің экономикалық негіз­ділігі, бұрын қол жеткізілген уағда­лас­тықтардың жүзеге асырылуы, Беларусь Республикасы саяса­ты­ның көп векторлығының сақталуы. – Кеден одағы – Біртұтас эко­­­но­микалық кеңістік инте­гра­­циялық жобасының 2015 жыл­ға қарай Еуразиялық эконо­­ми­калық одаққа айнала­тын­­ды­ғына байланысты Ресей-Бе­ла­русь мемлекеттік құры­лы­мы­ның болашағы ерекше маңыз­ға ие деген пікірмен келіс­пеу мүмкін емес. Артық айтсам айып етпеңіз, бірақ бізге сырт­тан қарағанда Одақтық мемле­кетті дамытуға деген үміт онша ақтал­маған сияқты көрінеді. Осы орайда, мені мынандай сұ­рақ қы­зықтырады: Еура­зия­лық эконо­микалық одақ Бела­русь пен Ресейдің Одақ­тық мемле­кетін алмастыра ма? – Бұл сұраққа менің жауабым қысқа: жоқ, алмастырмайды. Неге? Неге десеңіз, бұдан арғы интеграция үш елдің мүмкіндігі мен ниетіне байланысты құрылады, елдердің біреуі қандай да бір мә­селелер бойынша одан әрі ық­палдасуға дайын болмайтын жағ­дай да туындауы мүмкін. Оған қоса ынтымақтастықтың сауда-экономикалық, инвестициялық және басқа да түрлеріндегі екі­жақты мәселелердің көкей­кес­тілігі сақталатын болады. Бұл орай­да, Одақтық мемлекет өзі­нің көкей­кестілігін сақтайды және алдағы кезде де екіжақты мәсе­лелерді шешудің алаңқайы ретінде қала береді дегенді атап айтқым келеді. – Сұхбат бергеніңіз үшін рахмет.  Сұхбаттасқан Сауытбек АБДРАХМАНОВ.