Ұлттық идея және тарихи деректер

Қазақтанудың ең жоғары сатысы ұлттық идеяны табумен өрнектеледі. Егер ұлттық идеяның мәні – ұлттың тағдыр анықтағыш тілегі, ниеті, оны ілгері қадам басуға жұмылдырушы фактор, күн тәртібіндегі басты мә­селені шешуге бағышталған мазмұнды әрі кесек ой десек, осылардың жиынтық формуласы М.Дулатұлы дәйектеген «Оян, қазақ!» тұғырнамасында жатыр. Бұл ұран емес, Мір­жа­қып­тың өлеңдер жинағы да емес. Халық қасіретін, замана келбетін дәлме-дәл айқындаған сәуегейлік. Шынында да, екі ғасырға жуық созылған отарлау, қорлық пен зорлық халықтың дүниетанымына, мінезіне, өмір салтына, шаруашылығына орасан зор нұқсан келтіріп, еңсе­сін түсірген еді, алды-артын ба­ғамдау қасиеттерінен айыра бастаған-тын.

«Оян, қазақтан!» өзгеше жаңа ұлттық идеяны дәйектеу 1917 жылғы Ақпан төңкерісі жеңісімен шешімін тапты. Монархияның құлауы ішкі Ресейдегі тәрізді Атырау мен Алтайдың, Жетісу мен Омбы­ның арасын теңіздей толқытқан еді. Осының өзі «Оян, қазақ!» идеясының пәрменділігін және бір айғақтағаны өз алдына, жаңа саяси күштердің күрес сахнасына шығуына түрткі болды. Кемел ұлттық идеяны табу жолындағы доданың алдыңғы шебінде Уақытша үкімет жақтастары, Кеңестерді қолдаушылар, панисламистер, пантүрікшілер, әрине, Алаш қозғалысы белсенділері жүрді. Әрқайсысы өз нұсқасын дәйектеп ұсынды. Дегенмен интел­­лектуалдық ізденістердің шыр­қау биігі бірінші жалпықазақ съезінде ұсынылған «Қазақ автономиясы» идеясы екені сөз­сіз. Осылайша, ұлттық идеяны кемең­герлікпен түзу Алаш қозғалысын аспандатты, дұрыс ұлттық идеяға табан тіреген Алаш зиялылары мен оқығандары қазақ қоғамы тарихының жаңа белесін ашты.

Кеңестiк Қазақстандағы ұлт­тық идеяның тарихы мен тағ­дырын бiр ауыз сөзбен шиы­рып айтар болсақ, ол – ұлтжанды тұлғалардың қасiретi мен қу­ғын-сүргiнге ұшырағаны, ке­шегi әралуан ұлттық идеяны әу бас­тағы тартымды мән-ма­ғы­­­­на­сынан жұрдай болған уто­пия­лық социалистiк идеяның ал­мас­тырғаны, ол – өз елiндегi, өз жерiндегi біраз қазақтың күшпен таңылған саяси-идеологиялық тапшыл ұрандар мен адасулар әсерiнен қазақтан жатсынуға бет түзегенi. Ұлтын сүйген, со­циа­листiк эксперименттерден қара бұлттай төнiп келе жат­қан апаттың сұмдығын қапысыз ұғынған рухы биiк ақын-жазу­шылар, ғалымдар, жекелеген тұлғалар туған халқының тiлi, дiнi, мәдениетi, жерi үшiн отқа күйiп, суға түскенімен, қы­лы­шынан қан тамған тота­ли­тарлық жүйе Қазақстанда тiлге жеңiл, жүрекке жылы ұлттық идеяны түзуге де, халыққа ұсы­нуға да жеткiзбедi, көктей сол­дырды. 20-30-жылдары Алаш зиялылары құрбандыққа шалынғаннан кейiн ұлттық идеяны табу бағы­тындағы талпыныс­ты «ЕСЕП» партиясының, «Жас тұл­пар» қозғалысының дүниеге кел­генiнен, «Қазақ әдебиетi», «Зерде» газет-журналдарында­ғы ұлт тарихы, тiлi, мәдени мұ­расы жайлы жарияланымдардан, Ш.Смаханұлының қазақ мектептерiн ашуға жанталасынан, 1979 жылғы Целиноград, 1986 жылғы Алматы оқиға­ла­рынан көргенiмiз ләзiм. Әйткенмен, бағыт – мақсатқа тура жеткiзетiн даңғыл жол емес. Кеңестік 70 жылдың ішін­де қисапсыз қасiреттi басынан өткiзген, демографиялық аз­шылықтың әсерінен ұлттық бол­мыс-бітімінен ажырай жаз­даған біздің ел тәуелсiздiктiң та­­балдырығынан кемел ұлттық идея­сыз аттай салды.

Ойы онға, санасы санға бө­лiнiп отырған қазаққа ортақ ұлт­тық идеяны таба қою оңай мiндет емес. Ал қажеттiгiн отансүй­­­гiш рухтағы әрбiр қазақстан­дық аза­мат сезiнiп отырғаны айдай ақиқат. «Армансыз адам қанат­сыз құспен тең», дейдi халқы­мыз. Бір кездері орнымен көтерілген «Мәңгілік ел» тұжырымдамасы бәсеңдей бастаған секілді. Ұлт­тық идеясыз қала берсек, қанат­сыз ұлтқа айналарымыз сөзсiз. Ұлттық идеяны таппайынша ел­де жүрiп жатқан реформалар қа­рын тойдырудың ғана мiндетiн атқарып шығатындай көрiнедi. Ұлттық идеясы жоқ Қазақстан­да өмiр сүру қазақтан басқаның бәрiне майдай жағатын шығар, бiрақ түптiң түбiнде өкiнiште қалатыны қазақтар. Өзiн-өзi жа­рылқамағанды басқалар ұш­пақ­қа шығарады деудiң еш қисыны жоқ. Көлдей жайылып келе жат­қан жаhанданудың табанында жаншылып қалмау үшiн де ұлттық идеяның өзектiгi мен қа­жеттiгi күн санап артып келедi. Демек қарап отыруға болмайды.

Алдымен бiзге қажет ұлттық идеяға қойылатын талаптарды пысықтап алу керек. Бiрiншiден, ол идея Ата Заңымызға қайшы келмеуге тиiс. Яғни нәсiлдiк, ұлттық, дiни, гендерлік кемсiту немесе дәрiптеуден алыс тұр­ғаны абзал. Екiншiден, ұлт­тық идея Қазақстанның атын анық­тап отырған қазақ халқы­ның мұратын ұлықтаумен қо­са, басқа диаспоралардың тарихи, дәстүрлi, этностық ерек­ше­лігіне, ар-намысына тимейтi­нi былай тұрсын, қайта соған қуат беретiн факторға айналуын қамтамасыз ететiн болсын. Үшiншiден, ұлттық идеяның хронологиялық бастапқы сәтi белгiлi болғанмен, бүгiн де, ертең де шексiз жүзеге аса бе­ретiнiн баса көрсеткенi жөн. Ел­дiң iшiндегi, жер-жаhандағы нақты ахуалға байланысты оның көздегенi өзгерiп, нақтыланып отыратыны айтпаса да түсiнiктi жайт. Мәселен, қазiрдiң өзiнде тарихи Отанында отырған қа­зақтар мен диаспора санатында шетте жүрген қазақтардың ұлттық мұраты бiрдей дей ал­маймыз. Бiрiншiлерi үшiн Қазақ­станның бүгiнi мен ертеңi басты мәселе болса, екiншiлерi жүрген ортасында қазақ болып қалу қамын көбiрек жейдi. Уақыт өткен сайын ұлт мұратындағы осынау айырмашылық ұлғай­маса, қабыспайтыны ақиқат. Қытайдағы қазақтардың кейiн­гi толқыны қытайланып, Түр­кия­­дағылар түрiктенiп бара жа­қаны белгiлi. Мың өлiп, мың тiрi­лумен азаттыққа жеткен қа­зақтың тағдыранықтағыш ұлт­тық идеясы Қазақстанда ғана өз жемiсiн бере алады. Таби­ғи-тарихи даму жолдарын әлде­қашан тапқан, iшкенi – алдында, iшпегенi артында жуан ата елдер үшiн ұлттық идея көп қа­жеттiлiктiң бiрi болса, ендi есiн жия бастаған қазақтарға, Қазақстанға ұлттық идеяны ұс­тану бұлжымас заңдылық деп пайымдаймыз. Тап осы заңды­лықты сақтамағандықтан да елде тiлге, дiнге, БАҚ-қа байланысты дау-дамайлардың басы қайтпай тұрғанын мойындауымыз керек.

Идея алғашқыда болжам, ой, жоспар түрiнде дүниеге ке­ледi. Уақыт үдесiнен шыққаны жойқын күшке айналады. Бiрақ «әр кәллада бiр қиял» дегенде­йiн, өмiрде не көп – идея көп. Оның бәрiне тиiстi көңiл бөлiп, жақ­сы-жаманын ажыратып отыруға жалғыз-жарым адам емес, тұтас мемлекеттiң мұршасы келе бер­мейдi. Әйтпесе, фашизмге, тоталитаризмге, нәсiлшiлдiкке әке­­летiн идеяларды жөргегiнде тұншықтыруға болар едi ғой. Өскелең идеялардың да жолы бiрден бола қалмайды. Араға ғасырлар салып танылатын идея­лар бар. Қазақстандық ұлттық идеяның бүгiнгi әлеуетi де осы тақылеттес. Кезiнде Керей мен Жәнiбекке, Тәуке мен Абылай­ға күш берген ол азаттықтың 30 жылы бойы елес болып, Алтай мен Атырауды, Жетiсу мен Сары­арқаны, Түркiстан – Тұранды кезiп жүрді. Билiктiң, байлық­тың қолдауынсыз елестiң бағы ­ашылатынына көзіміз жет­ті. Ал тап сол елеске лаңкестiк пи­ғылдағы күштер иелiк етiп кетсе, қоғамға аз қасiрет әкелмейтiнiн тарих әлденеше дәлелдеген.

Қазiргi Қазақстанда билiк пен байлық – егiз ұғым. Билiк бай­лыққа жол ашады, байлық билiкке жеткiзедi. Дұрысы – әрқайсы­ның өз кеңiстiгi, өз ойын алаңы, ережесi болғаны. Келешекте бұлардың ара­жiгi ашылар. Сонда да айтарымыз мынау: билiк пен байлықтың қоян-қолтық астасып кетуi ат төбеліндей қа­уым­ның саяси-экономикалық эгоизмін алшаңдатып, қанаты қа­таймаған демократия мен ұлт­тық қауіпсіздікке кесірін ти­гізеді. Түптің түбінде монополияны туғызбай қоймайды. Ал монополия iрiп-шiрудiң басы екенi бесенеден белгiлi.  Мұның қауіпті зияны қаңтар оқиғасын­да  бой көрсетті. Қазақстандағы билiк пен байлық иелерi ұлттық идеяға бастарын ауыртпағаны былай тұрсын, фирмаларына, кәсіпорындарына, казино-клубтарына қазақша атау беруді қимайды. Бұл аздай, билiк пен байлықтың басы-қасындағы адам факторы ұлттық, дәлiрек айтсақ, қазақтық дiлге, рухқа суарылмаған. Пассионарлық тұл­ғаларға зәрулiк ұлғайған мы­на заманда олардың арасында әдiл бәсекеде жеңiп шыққандар мейлiнше аз, көбi «бармақ басты, көз қыстымен» байлықты, билiктi еншiлегендер. Мұндайлардың ұлтжандылығы, ұлтшылдығы тiлiнiң ұшында ғана. Абайша айтсақ, өзi мал болған соң малдан басқа қызығы жоқ. Ал ендi бұған нарықтық қатынасқа көшу, әлемдiк экономикалық ке­ңiстiкке ену Қазақстандағы iрi буржуа­ны байырғы ұлт өкiлдерiнен емес, басқа этностар есебiнен қалыптастырғанын қосыңыз. Бай әрi көркем мемлекеттiк тiлдiң жұмыс iстемей тұрғаны да осыдан. Қазақ елінде мемлекеттік мәртебесін толық иеленген қа­зақ тiлiнсiз ұлттық идея сы­ңар қа­натымен жер сабалаған дәр­мен­сiз құстай. Ұлттық идеясы бұлыңғыр елдегi билiк оп-оңай қателесуге, байлық орынсыз шай­қалып төгiлуге бейiм тұрады.

Ұлттық идеяның бары мен жоғын тиянақтауға жұрттан бұрын ғалымдар кiрiсiп кеттi. А.Айталы, А.Сей­дiмбек, Ә.Ғали, А.Шәрiп, тағы басқа бi­лiм­паздардың қаламынан туған еңбектер қо­ғамдық санаға игi әсер еткенi сөз­сiз. Бiрақ бұл жет­кiлiксiз бо­лып шықты. «Та­рих – тым жа­уапты iс, оны тарих­шыларға сенiп тапсыруға болмайды», де­ген екен ағылшын саясаткерi Йан Маклеод. Ұлт­тық идеяның арқалап тұрған жүгi ғылыми ойтолғаумен жер­ден бiр елi де көтерiлмедi, қай­та салмақтана түстi. Өйткенi ұлттық идеяға тап бүгiн керегi толағай сөз ғана емес, нақты iс. Ал iстiң жүзеге асуы үшiн саяси-мемлекеттiк ше­шiм қа­жет. 1991-2022 жылдар тәжі­ри­бесінен ұққанымыз: ұлттық идеяны анықтауға Президент, Парламент, Үкiмет ресми түрде араласқанда ғана оң нәтиже­ден үмiттенуге болады. Ашық та жа­рия мемлекеттiк қолдаусыз ұлт­тық идеяның тамырына қан жүгiрмейдi. Сонда ғана бұл iстен зиялы қауым, саяси партия­лар, қоғамдық бiрлестiктер, үкiметтiк емес ұйымдар, БАҚ тыс қалмай, қоғамдық санадағы бүгiнгi са­мар­қаулық жойылар едi.

Кейбiр әрiптестерiмiздiң уәжiне құлақ қойсақ, ұлттық идея мәселесiн iс жүзiнде шешуге Ата Заңымыздың тиісті бабында­ғы идеологиялық плюрализмдi қуаттаған талап кесе-көлденең тұратын тәрiздi. Шынтуайтында бұл баптың еш кедергiсi жоқ. Тек идея мен идеология арасында жер мен көктей айырмашылық жатқанын ұғына бiлсек жарады. Идеология дегенiмiз – бiрiн-бiрi толықтыратын, бiрiнен бiрi туындайтын, арасынан қыл өт­пейтiн идеялардың жиынтық жүйесi. Ондай жүйенiң маркстiк-лениндiк идеология деп аталатын таптық түрi кеше ғана құрдымға кеткен. Рас, бүгiнгi Қазақстанда ресми мойындал­ған мемлекеттiк идеология жоқ. Бiрақ мән-мағынасы ұлттық идея­дан қылаудай ажырағысыз мем­лекеттiк бағдарламалары  жү­зеге асқанын, асып жатқанын, аса да береді деп сенеміз.

Тарих ғылымының қанаты – деректер. Ұлттық идеяның бол­мысы мен мәні, жаңғыруы мен болашағы да ұлан-ғайыр дерек­терді ғылыми айналымға қос­қанда ғана дәйектеледі. Ендеше, Әділетті Қазақстан тұсында ұлттық идеяны орнықтыру мен тарихи деректерді талдауды тең ұстайтын жаңа буын мамандарды даярлауға бәріміз де жауаптымыз.

Ханкелді ӘБЖАНОВ,

ҰҒА академигі