Суретті түсірген Ерлан ОМАР, «ЕQ»
Дегенмен нарықтың бұл әдісті құп көрмейтінін сарапшылардың бәрі айтып жүр. Нарық заңына зер салсақ, бағаны тек сұраныс пен ұсыныс қана реттейді. Нарық заңымен жүйелей алсақ, жоспарлы экономиканың құрсауынан нарықтық экономиканың мінберіне жетелеп апаратын тетік осы екен.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев биылғы Жолдауда бағаны әкімшілік жолмен реттеу тұтас салалардың инвестициялық тартымдылығын төмендетіп, елді импортқа тәуелді ететінін, баға белгілеу ісіне мемлекеттің араласуынан біртіндеп бас тарту керектігін ескертті. «Бәсекелік ортасы жоқ нарық қана бұрынғыдай қала береді. Монополистердің тарифтері қатаң бақылауда болады. Бірақ бақылау жасау орынсыз қысым көрсету деген сөз емес», деген еді Президент.
Ал Премьер-Министрдің орынбасары – Сауда және интеграция министрі Серік Жұманғарин жуырда БАҚ өкілдеріне берген сұхбатында әкімдіктер келесі жылдан бастап әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларының бағасын қатаң реттеуден бас тартып, оның орнына цифрлық отбасылық карталар мен «әлеуметтік әмиян» жүйесін енгізетінін айтты. Осы уақытқа дейін әлеуметтік маңызы бар 19 азық-түлік өнімінің бағасына қосылатын үстемеақы 15 пайыздан аспауға тиіс деген қатаң талап бар еді.
Бұл талапты орындамағандарға 100 айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл салынатын. Енді министрлік осы тәртіптің өзгеретінін айтты. 15 пайыздан аспайтын шекті үстемеақының орнына «әлеуметтік әмиян» тетігін ұсынған. С.Жұманғарин айтып өткендей, 19,5 млн ел азаматының тек 1 млн-ға жуығы атаулы әлеуметтік көмек алады. Демек қолдау шаралары да нақты осы топқа бағытталуы керек. Министр бағаны бақылаудың орнына мұқтаждарға арнайы азық-түлік жәрдемақысын тағайындауды ұсынып, ақша әлеуметтік көмек алатын азаматтардың шотына тікелей түсетінін айтты. Алайда көмектің нақты сомасы қанша болатыны, оған қарастырылатын бюджет шығынына қатысты ақпаратты министрлік жариялаған жоқ.
Қаржыгер Бейсенбек Зиябековтің айтуынша, бұл жерде көмекке мұқтаж тұрғындардың саны 1 млн деген деректі нақтылап алу керек. 2022 жылғы 1 тамыздағы дерек бойынша 121,1 мың отбасындағы 622,6 мың адамға атаулы көмек берілген. «Қоғамда түсінбестік тумас үшін «әлеуметтік әмиян» мен әлеуметтік көмектің ара-жігін анықтап алу керек. Осыған дейін әлеуметтік жәрдемақы алып келген азаматтың мәртебесі «әлеуметтік әмиян» алушымен теңесе ме деген сұрақтардың жауабы әлі нақтыланған жоқ», дейді ол.
Елімізде кедейлік шегі ең төменгі күнкөріс деңгейінің 70 пайызына тең. Бұл көрсеткіш өңірлер бойынша өзгеріп отырады. Ең төменгі көрсеткіш Шымкентте – 25 731 теңге, ең жоғарғы деңгей Маңғыстауда – 32 374 теңге. Яғни демографиялық көрсеткіш бойынша дес бермей келе жатқан Түркістан облысында табыс жан басына шаққандағы көрсеткіш 180 мың теңге болу керек. Салыстырып айтқанда, отбасында 8 баласы бар, ата-анасымен қосқанда 10 жан тұратын үйдің орташа табысы 180 мың теңге болуға тиіс. Б.Зиябеков айтқандай, әлеуметтік көмек алып келген топ пен кедейлік шегінде өмір сүріп отырған топты бір-бірімен шатастыру дұрыс емес. Оларды екі санатқа бөліп қарастыру маңызды.
Қараша айының алғашқы онкүндігінде елде қанша бай мен кедей барын көрсететін отбасылық цифрлық карта құрылатыны хабарланды. «Smart Data Ukimet» платформасында әртүрлі мемлекеттік органдардың 20 дерекқоры арқылы Қазақстандағы барлық отбасының әл-ауқаты туралы ақпарат жаңартылып отырмақ.
Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі Тамара Дүйсенова журналистермен кездескенде мемлекеттік органдардың ақпараттық жүйелерінің деректері негізінде цифрлық картада 6,3 млн отбасыда 19,5 адам тұратыны туралы ақпарат жиналғанын айтты. Нақтыласақ, отбасының табысы кедейшілік шегінен төмен түсіп кеткенін көрсе, министрлік ол адамға смс-хабарлама жіберіп, мемлекеттен қандай көмек ала алатынын хабарлайды.
Цифрлы технология кезінде әрбір отбасы бюджетінің кіріс-шығысын анықтаудың қиындығы жоқ, яғни ақпараттық технология жағынан дайынбыз. Бірақ сарапшы айтып өткендей, баға мен инфляция, импортқа тәуелділік мәселесіне келген кезде жігеріміз жасып қалған кезде де жағдайды реттеп жіберетін қосымша тетіктердің қарастырылғаны абзал. Басқаша айтсақ, «Б» жоспарын да әзірлеп қою керек. Мұндай жағдайда әлеуметтік жәрдемақы мен «әлеуметтік әмиян» иелерінің ара-жігі қосылып, оның бәрі дағдарыс кезінде қолына құрық ұстап қалған кедей топтың қатарын толықтырып жіберуі мүмкін.
– Мемлекеттің бақылауында болған бағаның тәртіпке көнген кезі де есімізде жоқ. Біз білетін Үкімет азық-түлік бағасын біртіндеп босатып, халықтың көзін де, қалтасын да үйретіп алу ұстанымына басымдық беріп отыр. Содан кейін инфляцияны ресми және бейресми деп бөліп қарайтын кез келді. Жыл басында Ұлттық банк инфляцияны бұрынғы 6-8 пайызға қайтарамыз деп уәде берген. Бірақ жыл соңында бұл дәлізге енді жақын арада орала алмайтыны ашық айтылды. Үкіметтің бағаны реттеуден бас тартуы туралы шешіміне осы жағдайдың ықпал еткені анық, – деді Б.Зиябеков.
Мұндай шешім әлеуметтің қалтасын қарып түсетінін Үкімет біліп отыр. Бізде азық-түліктің 40 пайызы Ресейден келеді. Ресей тауарлары нарықта үстемдік құрып отыр. Қырғыз бен өзбектен келіп жатқан тауардың үлесі мардымсыз. Осыдан бірер жыл бұрын ғана 1 рубль 4 теңге болатын, қазір 8 теңге. Ресейдегі азық-түлік инфляциясы 15 пайызды құрайды. Ал Қазақстанның көрсеткіші 18,8 пайыз. Бұл – ЕАЭО елдері арасындағы ең жоғары көрсеткіш.
Қаржыгер Үкіметтің нарықтағы бағаларды бақылау мүмкіндігі шектеулі екенін, бәрін жаппай тексере алмайтынын, Ресейдегі жағдайдың біздің нарыққа әсерін дұрыс бағаламай отырғанын айтты. «Осы кезге дейін бізге шамамен 1,5 мың компания Ресей арқылы тауар тасымалдап келді. Логистикалық тізбек бұзылып еді, нарықта тауар тапшылығы пайда болды. Мұндай әлеуметтік маңызы бар шешімдер азық-түлік нарығына скрининг жасап болғаннан кейін қабылдануы керек шығар», деді Б.Зиябеков.
Тәуелсіз сарапшы Денис Кривошеевтың айтуынша, Ұлттық банктің базалық мөлшерлемені 1,5 пайызға көтергені азық-түлік бағасына әсер етті. Келер жылы мемлекеттік бюджеттің шығыс бөлігі 19 пайыздан 16 пайызға дейін қысқаруы мүмкін. Бұл да халықтың оң жамбасына келмейтін көрсеткіш. Денсаулық саласына бөлінген қаржы ІЖӨ-нің 2 пайызынан сәл ғана асады. Мұндай жағдайда халықтың негізгі ішіп-жеміне айналып отырған азық-түліктің бағасымен ойнау өте қауіпті. Халықтың өмір сүру деңгейі қазірдің өзінде төмендеп жатыр. Соңғы үш айда экономикалық өсім 2-2,5 пайыздық көрсеткішпен тұйықталып тұр. Мұндай өліара кезде бағамен ойнауды халықаралық заңдар да құп көрмейді. Осы тұста мынадай жағдайға назар аудару қажет. Ұлттық банк депозит нарығының инвестициялық тартымдылығын көтеруге әрекет етіп жатыр. Бұл шешім валюталық курсқа қысым жасалмауы үшін қабылданған деп түсіндірілді.
– Өліара шақта азық-түлік бағасын еркіне жіберу ұсынысқа да, сұранысқа да әсер етпейді. Нарықтағы баға Үкіметтің шешіміне емес, импортқа тәуелді екенін түсінетін кез жетті. Біздің ел азық-түлік нарығында әлемдік қана емес, жан-жағымыздағы бағаға да әсер ете алмайды. Ең алдымен, көлік дәлізін әртараптандыруға, біздің нарыққа Ресей арқылы тауарын жеткізіп тұрған 170 компанияның логистикалық бағытына назар аудару керек, оларды бізге тиімді бағытқа бұру қажет. Жуырда Еуропалық одақ Транскаспий халықаралық көлік бағытын дамытуға инвестиция салуды жоспарлап отырғанын айтты. Егер сыртқы факторлар кедергі келтірмесе, осы жоба арқылы Еуроодақ нарығымен интеграцияланып, барыс-келісті көбейтеміз, – дейді Д.Кривошеев.
Инновациялық экономика институтының сарапшысы, ҚазҰУ профессоры Мағбат Спановтың айтуынша, инфляцияны бақылауға алу үшін алдымен елдегі макроэкономикалық саясатқа кім жауапты екенін анықтап алу керек. Осыған дейін экономикалық блок Президент Әкімшілігінен кетіп, Үкіметке берілді, сосын қайтадан Президент әкімшілігіне өтті. Сарапшының пайымдауынша, инфляциямен күрес Үкімет мүшелерінің ұжымдық жұмысына байланысты.
– Тауарлар мен азық-түлік тауарларының бағасын ырықтандыру экономикалық жағдайға және кәсіпорындардың өміріне кері әсер ететінін Үкімет түсінді. Дамыған елдер бағаның реттелуін ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілерді кадрларға, технологияға, автоматтандыруға инвестициялауға болатын қосымша табыстан қағады деп түсінеді. Бизнес нарық жолымен дами алмайды, ал әлеуетті инвесторлар өнімі жасанды түрде реттеліп отыратын жобаларды жаңа инвестициялар көзі деп қабылдамайды. Себебі біздің елде шекті бағалар қаңтар, наурыз, маусым және қыркүйекте белгіленеді. Ал бізде нарықтағы жағдай апта сайын құбылып тұрса да, баға үш айда бір өзгереді деген қатып қалған қағида бар. Енді қаржылық субсидия алатын топты қандай өлшемдерге қарап бағалау керектігі анықталуы керек. Үкімет бұл шешімді әлеуметтік жағынан аз қорғалған топқа бөлінетін қаржыны қысқарту қажет болған соң қабылдап отыр, – дейді М.Спанов.
Сарапшы атап өткендей, мүмкіндігіміз көтере алмайтын уәделерден аулақ болудың кезі келді. Қоғамды жалаң ұранмен алдай алмаймыз. Бізге жалаң ұран емес, экономикамыздың өсуіне мүмкіндік беретін және оның аясында халықтың әл-ауқатын жақсартуға болатын нақты, тиімді шешімдердің платформасы бола алатын шешімдер қажет.
АЛМАТЫ
