Жаңарған жүйе жауапкершілігі

­Бұл мәселенің өзектілігі, әсіресе, сайлау уақытында арта түсе­тініне біз тәуелсіздік жыл­­дарының тәжірибесінен қа­нық­­пыз. Ойлап қарасақ, отыз жылдан аса уақыттың ішін­де АҚШ бастаған Батыс ел­дері мен солардың ығындағы ЕҚЫҰ мен адам құқықтары мен бостандықтарына қатысы бар барлық халықаралық ұйым тарапынан бірде-бір президент­тік және парламенттік сайлауға әділ өтті деген баға берілмепті. Бұл ұйымдардың өкілдері алдын ала әзірленген «сараптамалық анықтамалары мен бағалары» не­гізіндегі «көзқарастарын» біл­діру арқылы осы күнге дейін бізді уысында ұстап отыруға тырысып бағады. Еуропа бай­қаушыларының өткен сайлау­ларға қатысты айтқан ұсы­ныс­тарының ескерілгеніне қара­мастан, батыстық «талап­тарға сай келмей, өрескел бұрмалау­шы­­лықтардың орын алғандығы туралы қорытындылары» қазақ­ қоғамын әбігерге түсі­ріп, әбден мезі қылғаны да ақи­қат. Ендеше, Қазақстанның осы ба­ғыт­тағы қол жеткізген нақ­ты нәтижелерін олардың үне­мі місе тұтпауын сабырмен қа­был­­дап, оны көп ойлап, уа­йым­­дау­дың қажеті жоқ сияқты. Тек өз ісімізге сенімді болып, тәуел­сіз мемлекет ретінде намысты қол­дан бермей, абыроймен әре­кет етіп, ұлттық мүддемізді қор­ғауға көңіл бөлгеніміз абзал. Ол үшін барлық деңгейдегі сай­лау ко­мис­сияларының жұмы­сы мін­сіз болуы керек және ба­қы­лау­шы­лардың қызметі олар­дың на­қақтан-нақақ ойына кел­ген­ін айтып, нені істе­гі­сі келсе, соны істеулеріне жол бер­мей­тін­дей және Қазақ­стан­ның Конс­ти­туциясын құрмет­тей­тіндей етіп заң жүзінде нақты реттелуі шарт.

«Сайлау науқаны» терминіне деген көзқарас та екіұш­ты сипат алып отыр. Мұн­дағы мәселе жалпы қолданыс­та жүрген терминнің өзінде емес. Проблема ең алдымен сана­мыздағы сайлауға науқан ретінде қарау сияқты сарқыншақтың әлі де болса сақталып қалуында болып тұр. Сондықтан одан бас тар­тудың маңызы зор болмақ. Жа­сы­ратыны жоқ, Қазақстан сонау кеңес кезеңінен «мұра» бо­лып қалған кез келген жақ­сы істі науқанға айналдыра са­латын «ауру­дан» әзірше ары­ла қой­мағанға ұқсайды. «Нау­қан­шыл­дықтан» алдымызға жан салмай келдік. Ен­дігі жерде мұндай «жомарт­тыққа», сайлауды өткізу бары­сында науқаншылдыққа жол беруге мүлдем болмайды. Керісін­ше, кез келген сайлауға жауапкер­шілік танытып, оған құрмет­­пен қарап, оған елдегі жүр­гізі­ліп жат­қан барлық демо­кра­тия­лық жаңғыртудың ір­ге­тасы ретінде қараудың қажеттілігін мықтап түсініп алған абзал. Оны қоғамдық өмірдің басты құн­ды­лықтарының бірі ретінде қабыл­даған кезде ғана билік жүйесі оңалады. Ол халық пен билік арасындағы байланыс­ты нығайтуға ықпал етеді. Бұл ұстаным жұмысты дұрыстап қолға алуға және жалған есеп беруден толықтай арылуға, жалпы кадр мәселесін түбегейлі дұ­рыс­тауға жол ашары анық. Мемлекет басшысы облыстық сайлау комиссияларын бұдан былай кәсіби түрде тұрақты жұмыс істейтіндей етіп отыр. Сонымен бірге ендігі жерде Орталық сайлау комиссиясы мен Бас прокуратура сайлаудың әділ әрі ашық өтуіне жауап береді.

Мұның барлығы халыққа да оңайға түспесі анық. Адамдардың өткен кезде орын алған қате­ліктер мен кешегі «Қасіретті қаң­тардан» кейінгі күйзелістен тез арада айығып кетуі оңайға соқ­пасы да ащы шындық. Сон­дық­тан халықты өз мұратына жет­кізу үшін оның санасын өзгер­туге ерінбей-жалықпай көп күш салудың керектігі айт­па­са да түсінікті. Ендеше, жұрт­ты бір күнде өзгертудің мүм­кін еместігін ескере отырып, бұл істі қолға алып, шаршамай-тал­май, қажырлықпен іске кіріс­пе­се тағы болмайды. Онсыз да екі жылдан аса кезеңді «екі­ұшты билік» жағдайында өткі­зіп, уақыт жоғалтып алдық. «Би­лік транзиті» түсінігін онша ұнат­паса да, ішкі дүниесіне сая­си мәдениеті сай Президент Қ.Тоқаев әбден шиеленіскен осы түйінді «сабыр түбі – сары ал­тын» қағидатын басшылыққа ала оты­рып, өзіне алған кейбір «мо­ральдық-этикалық жауапкер­шілік­терді» қатаң ұстана отырып, біртіндеп шешуге тырыс­ты. Алайда ақырында, бұл мә­селе қаңтар оқиғасынан кейін объек­тивті түрде уақыт талабына айналып, мүлдем басқа арнаға түсіп, саяси-құқықтық рефор­малар шең­берінде нақты ше­ші­ліп жатыр. Өйткені әді­лет­ті Қазақстан құру үшін әділ қоғам керек. Ол үшін бар­лық адам заң алдында тең болуы қажет. Сонымен бірге оның азаматтарының бойында аза­маттық позициясының болуы ғана адамдардың санасына мем­ле­кет­шілдік қасиетін ұяла­тып, мем­ле­кеттің болашағы, ұлттың қауіп­сіздігі мен оның мүддесі үшін жан­кештілікпен еңбек етіп, терін төгетін заман туады. Себебі әрі қарай бұрынғыша өмір сүру мүмкін емес. Қалыптасқан жаңа әлеуметтік-саяси ахуал қоғам­ды түбегейлі өзгертіп, адам­­дар­­дың көзқарасына қатты ық­пал етуде. Олай болса, Әді­лет­ті Қазақ­стан ең алдымен, әлеу­­мет­тік әді­леттілікті, мемл­екет­­тің жүр­гізіп отырған сая­са­ты­ның тиім­ділігін арттыру мен демо­кратиялық үдерістерді терең­дету дегенді аңғартады. Демек, Әділетті Қазақстан ұлттық идея­ға айналып, ол тіптен кейбір «идео­ло­гиялық» реңктерге ие бола бас­тағанға ұқсайды. Міне, дәл осы үде­ріс­тердің үрдіске айналуы белгі­лерінің пайда болуы мен Пре­зи­денттің шындықты елден жа­сыр­май ашық айта білуі елдегі қиын-қыстау жағдайды тұрақтан­дыруға жағдай жасады.

Сондықтан саяси үдерістер­ді қайта жүктеу қажет болды. Қ.Тоқаев­тың басты мақсаты – қо­ғам­­мен байланысты нығайтып, жер­гілікті жерлерге дейінгі демо­кратиялық институттардың бел­сен­ділігін арттыру. Ол консти­ту­циялық реформаларды бүкіл­ха­лықтық референдумның нәти­же­сін басшылыққа ала отырып ілгерілетіп, әрбір қадамын тиіс­ті заңмен нақтылап келеді. Пре­зидент жұмысының осындай алгоритмге негізделуінің маңызы өте зор және ол нәтиже беріп отыр. Бұл саяси реформалардың жаңа сипатына суперпрезиденттік басқару жүйесінен қуатты пар­ламенті бар президенттік рес­пуб­ликаға көшуі жатады. Соны­мен бірге қол­даныстағы сай­лау жүйесінің тү­бе­гейлі өзге­ріп, аралас пропор­цио­­­налды-мажо­ри­тарлық мо­дель­ге кө­шірілуі жергілікті мəс­­ли­хат­­тардың да дербестігі мен құзы­рет­­тілігін арт­тырмақ. Осы­ның нә­ти­жесін­де бүкіл ел аума­ғын­дағы қабыл­данатын шешім­дер халық­тың мүддесі мен игі­лігін кө­здеуге негізделіп қабыл­данады.

Наурыз айына белгіленген Мәжіліс пен мәслихаттардың кезек­тен тыс сайлауы былтыр күзде жария етіліп, саяси рефор­ма­лардың заңды жалғасына айналмақ. Биылғы сайлаудың аралас пропорционалды-мажо­ри­­тарлық жүйе негізінде, ал қала­лар мен аудандардың мəс­ли­хаттар сайлауы толық мажо­ри­т­арлық жүйе бойынша өт­кізі­луі және императивтік ман­дат­­тық қолданысқа енгізілуі не­ғұр­­лым пәрменді сайлау моде­лін қалыптастырары сөз­сіз. Сайлаудың нәтижелі өтуі үшін барлық қажетті шешім­дер мен тиісті өзгерістер жасал­ған. Бұл өкілді органдар жаңа, әділ әрі ашық бәсекеге негіз­дел­ген үлгі бойынша сайлана­ды. Мем­лекет басшысының прин­­­ципті ұс­танымы мен күш салуы­ның ар­қасында партияларды ны­ғай­­тып, азаматтық қоғамды дамы­туға қажетті демократиялық та­лап­тар мен адам құқықтары және бостандықтарына қатысты ке­піл­діктер толығымен беріліп отыр. Тіптен сайлаушылар бұ­ған де­йін болып көрмеген «бә­ріне қар­сымын» дауыс беру құқы­ғына қол жеткізбек. Демек, осы­ның барлығы, Қазақ елінің даму­дың жаңа дәуіріне қадам басқан­дығын және елдің бүкіл саяси жү­йесінің түбегейлі өзгере баста­ған­дығын көрсетсе керек. Сон­дықтан Президент Қ.Тоқаев қоғам мүшелерін азаматтық жауап­­кер­шілік пен сайлауға бел­се­­не қатысуға шақыра отырып, кешенді жаңару үдерісінің Қазақ­­станның саяси жүйесін жаң­­ғыр­­татынына үлкен сенім артып отыр.

Жапсарбай ҚУАНЫШЕВ,

саяси ғылымдар докторы, профессор