Ұлтқа қызмет етудің үлгісі

Осылайша, А.Байтұрсынұлы Қазақ өлкесiн басқару жөнiндегi әскери-рево­люциялық комитетiнiң мүшесi ретiнде жұмысқа араласып, соның бiр отырысында, оның халқымыздың большевиктерге қатынасы туралы пiкiрi тыңдалды. Онда мынадай нақты ұсыныстар жасады.

1) Қазақтарды кеңес өкiметiнiң халық­қа жалған емес, шын мәнiнде өзiн өзi басқару құқығын бергенiне сендiру үшiн Қазақ ревкомының дербес қимыл жаса­уына мүмкiндiк беру; 2) Кеңес өкiметiне қарсы болған барлық қазақтарға, оның iшiнде «Алашорданың» торғайлық және оралдық топтарына, олар Кеңес өкiметiнiң жағына шыққан жағдайда кешiрiм жа­риялау; 3) Кеңес өкiметi халықтың сенi­мiне кiруi үшiн көңiлге қонымды шаралар қарастыру, тек сол арқылы ғана Кеңес өкiметiне қарсыларды өз жағына тартуды қамтамасыз етуге болады. Бұл отырысқа Куйбышев, Рудзутак, Бройдо сияқты орталықтың өкiлдерi қатынасқан. Осы мәжiлiсте ВЦИК-тiң (Бүкiл Ресейлiк Атқару Комитетi) Кеңес Өкiметiне қарсы қимыл жасаған барлық қазақтарға толық кешiрiм беру туралы шешiмi айқындалған.

Ахмет Байтұрсынұлы Қазақ ревко­мы­ның құрамында бiр жылдан аса істесе де, ол осы аралықта Алаш қозғалысының белсенді мүшелерiнің кеңес өкiметi тарапынан қудаланбай, өз мамандықтарымен халқына қызмет етуіне мүмкiндiк жасады.

Айтулы тұлғаның 1920 жылы Қазақ АССР-i Халық ағарту комиссары, әрi Бүкiлресей атқару комитетiнiң мү­шесi болып, сол жылдары еліміздегі оқу-ағарту саласын ұйымдастырып негі­здеді. Ол бұл орында екі жыл ғана қызмет атқарса да, елеулі жұмыстар тындырды.

Шындығын айтқанда, сол жылдары елдің әлеуметтік-экономикалық жағдайы ауыр еді. Соған қарамастан Ақаң 1920 жылы маусым айында өткен халық ағарту қыз­меткерлерiнiң съезiнде тиянақты мін­деттер қойып, оны жүзеге асыру жолын ұсынды. Алдымен ол білікті мұғалiмдерді дайындау үшін екі жолды көрсетті: бі­рін­шісі – қысқа курстар арқылы ауыл мұғалімдерін дайындау, екіншісі – педа­гогикалық арнаулы оқу орындарының рөлін күшейту. 1921 жылы республика көлемінде 52 қысқа мерзiмдi мұғалiмдер дайындайтын курстар ашуды бюджет тарапынан белгiленгендiгiн осы съезде хабарлаған. Сондай-ақ ұлт ұстазы өз баян­дамасында ағарту саласындағы өзекті мәселелерді де ашып көрсеткен. Мәселен, бірқатар мектептердің ғимаратпен қам­та­масыз етілмегендігі, ғимараты барлар­дың өзінде жылу мен оқулықтардың жоқ­тығы, сонымен қатар талапқа сай мек­теп үйлері көп жерде әскери мекемелерге берілгенін айтады. Және де мұ­ға­лімдердің жағдайының төмендігі мен олар­­ды ешқандай материалдық жағынан қам­тамасыз етілмегендігінен біраз өңірде мектептің жабылып қалғанын баяндайды.

Ақаң 1921 жылы құрылған академия­лық орталықтың жанынан халық поэ­зия­сының, музыкасының үлгiлерiн және этно­графиялық мәлiметтердi жинау жөнiнде арнаулы комиссияның құрылуына мұрын­дық болды. Бұған да республикадағы белгiлi тарихшылар, музыка мен фольк­лордың бiлгiрлерi: Ә.Диваев, А.П.Чулошников, А.В.Затаевич, А.Д.Кастальский, Н.Н.Ми­ронов, А.Л.Мелков, Н.В. Мелкова, А.А.Че­тыр­кина секілді көзі ашық зиялыларды тартты.

Ұлт ұстазы жауапты қызмет атқарып жүрсе де шығармашылықтан қол үзбеді. Қазақ тiлi бiлiмiнiң негiздерiн толықты­рып, зерттеулерiн жалғастырды.1922 жылы Қазақ жазушыларының съезін өткізу идеясын көтерді. Бірақ жиынға мүдделі болмаған қаламгерлердің ние­тіне көңілі толмай «Қалам қайрат­кер­лерiнiң жайынан» атты мақала жазды. Мұнда қаламгерлерді, көзі ашық азаматтарды ұлтқа қызмет етуге үндеді.

«Жалғыз қалам қайраткерлерi емес, қазаққа жаны ашитын басқа азаматтар да қазақтың басқалардан көрген кемшiлiгiн айтпай тұра алмайды. Қазақтың сөзiн қаймықпай сөйлеу керек. Бауырмал де­сiн, қазақшыл десiн, ұлтшыл десiн, оған құлақ асып, ауыр алмасқа керек. Қазақ қасындағы жұрттардың қатарына жетiп, теңелуiне керектi iсiмiздi қолға алайық … Қазақ азаматтары мәдениет жiгiн жою жолындағы жұмысқа күшiн, iсiн сарп етуi керек. Басқалармен мәдениетi теңелiп, жарыса, жармаса күнелтуге қазақ жеткен күнi қазақты қасындағылар қаңсылатуын қояды, қазақ азаматтарының қазақ үшiн айрықша қайғыруы, қан қызуы жоғалады. Бас өзгередi, бастық өзгередi, төбе өзгердi, төре өзгердi, басқасы әлi қарап тұр. Қазақ көрген қорлық пен зорлық көбеймесе, кемiген жоқ. Жеуге жеңiл тұрғанды жеу табиғи iс. Қазақты бұрын жегендер әлi де зорлық қылып отыр. Қазақ мәдениетi орыстан кем болған соң жем болаты­ны сөзсiз. Қазақ жем болудан түбiнде декрет қуатымен құтылмайды, мәдениет қуатымен құтылады», – деп жазады ұлт ұстазы. Бұл мақалада айтыл­ған ойлар бүгін де өзектiлiгiн жо­ғалтқан емес.

1921 жылы А.Байтұрсынұлы боль­шевиктер партиясынан шығып, бастап­қыда Халық ағарту комиссарының орын­басары, одан соң Академиялық орта­лықтың жетекшiсі болды. 1922 жыл­дан бастап саясаттан алшақтап, тек ғы­лыми-педагогикалық қызметпен айна­­лысты. Ғылыми бағыттағы iсте­рi туралы ол өз қолымен жазған өмiр­баянында (1929, 8 март) былайша баян­дайды: «Орынборға келгеннен кейiн, бiрiншiден, қазақ тiлiн фонетикалық, морфологиялық және синтаксистiк тұр­ғыдан зерттеумен, екiншiден, қазақ ал­фа­витiн, орфографиясын жеңiлдету және реттеу үшiн реформа жа­саумен; үшiншiден, қазақ жазба тiлiн лексикалық шұбарлықтан, басқа тiлдер­дiң синтаксистiк ықпалынан тазартумен, ақыры, ең соңында, төртiншiден, проза (iс-қағаз, публицистика, ғылыми жазба тiл) тiлiн кiтаби тiл арнасына стилистикалық өңдеу, қазақ сөздерiнен термин жасау арқылы халықтың жанды тiлiнiң арнасына көшiру iстерiмен айналыса баста­дым. Бұлар өзiм жасаған оқулықтар және өзiм редакциялаған «Қазақ» газетi арқы­лы iске асты».

Ақаңның өз қолымен 1929 жылы жа­зып қалдырған «Газет және журналдар­да жарияланған басқа, ғылыми, ғылы­ми-методикалық еңбектердiң тiзiмi» атты құжат ҚазПИ-дiң архивiнде сақтал­ған. Онда төмендегiдей ғылыми, ғылыми-
методикалық т.б. еңбектерi көрсетілген:

«1. «Тiл құрал», 1-бөлiм. Фонетика.

2. «Тiл құрал», 2-бөлiм. Морфология.
3. «Тiл құрал», 3-бөлiм. Синтаксис.
4. «Әде­биет танытқыш».
5. «Баяншы». Мето­дикалық жазбалар.
6. «Тiл жұмсар», 1-бөлiм. Практикалық грамматика.
7. «Тiл жұмсар», 2-бөлiм. Практикалық грамматика.
8. «Оқу құрал». Балалар әлiппесi.
9. Әлiппе.
10. «Сауат ашқыш». Ересектер әлiппесi.
11. «Әлiппе – астар». Әлiппеге мето­дикалық нұсқау.
12. «Қырық мысал» – Крылов мысалдары аудармасының жинағы.
13. «Маса» төлтума және аударма өлең­дер. Өлеңдер жинағы.
14. «Оқу құрал». Хрестоматия (нұсқа­лық, Шо­на­новпен бiрлесiп жазылған)».

Байқасақ, аталған еңбектердің дені тiл ғылымына байланысты жазылған. Ол заңды да. Ахмет Байтұрсынұлы араб қарпін қазақ тiлiнiң фонетикалық табиғатына лайықтап қазақтың ұлттық әліпбиін реформалауды 1910 жылдан бас­тап жетiлдiре түседi.

Нәтижесінде, араб қарпі негiзiндегі қазақ әліпбиі 1924 жылы мау­сым айында Орынборда өткен білімпаздардың тұңғыш съезiнде талқыланды. Жиында Ахмет Байтұрсынұлы «Әлiпби тақырыбы» деген атпен баяндама жасайды. Ол түркi жұрттарының қолданып келе жатқан жазуы бар екенiн, оны өзгертiп, басқа графикаға көшу оңай емес деген пiкiрдi дәйектейді.

Ахмет Байтұрсынұлы реформалаған араб жазуы өз кезiнде қазақ халқының өмiрiнде үлкен рөл атқарып, қалың көпшiлiктi жаппай сауаттандыру iсiне, жазба әдебиеттiң, баспасөздiң, басқа жұмысының жандануына игi әсер еткен айрықша құбылыс болды. Көрнекті тұлғаның бұл тәжiрибесiн сол кезде өзге түркi халықтары, мәселен, өзбектер мен татарлар үлгi етiп алып, тәжірибесін өз жазуларына пайдаланды.

Сонымен, 20-жылдары Ахмет Бай­тұр­сынұлы бастаған ұлт зиялылары оқу-ағарту саласына атсалысып, қатаң идео­логиялық қысымға қарамастан хал­қының қажетіне қызмет етті. 30-жылдардың басында елімізде сталиндік тоталитарлық жүйе күш алып, Алаш зиялылары түгел дерлік қуғын-сүргінге ұшырады.

Қадыр АХМЕТОВ,

А.Құсайынов атындағы Еуразия гуманитарлық институтының проректоры, тарих ғылымдарының докторы, профессор