Жаңа бағыт

АҚШ-тың әйгілі президенті Фран­клин Делано Рузвельт елі «Ұлы деп­рессияға» ұшыраған ең ауыр кезеңде билікке келді. Америка бұл кезде ауыр экономикалық дағдарысты бастан кешіріп, халқы кедейліктен титықтап кеткен еді. Бұл кезде аштық, тонау, өз-өзіне қол салу жағдайлары күнделікті құбылыс болатын. Осындай құрдымға кетіп бара жатқан АҚШ-ты Ф.Рузвельт президент болған қысқа мерзімде-ақ аяғынан тік тұрғызғаны тарихтан белгілі.

Ол билікке келген соң экономиканы қалпына келтірудің «Жаңа бағы­тын» жариялап, мемлекетін депрес­­сия мен дағдарыстан сәтті алып шықты. Оның реформалары негізі­нен дағдарыс кезінде аштыққа ұшыра­ғандар мен жұмыссыздарға көмек көр­сетуге, банк жүйесін реттеуге, ауыл­шаруашылық өнімдерін өндіруді мем­лекеттік бақы­лауға алуға, әлеуметтік қамсыз­дан­дыруға, еңбек нарығын реттеуге, салық салуға бағытталды. Рузвельт­тің жыл­дам жетіс­тіктерге жетуіне кезек күт­тір­мес шұғыл әрі тиімді рефор­ма­лар­­дың жүзе­ге асырылуы себеп болды.

Сол тәрізді Қ.Тоқаев та Қазақстан­ның ішкі жағдайы әбден шиеленіскен, ал сыртқы саясатта жаңа сын-қатерлер туындаған күрделі кезеңде билік басына келді. Қазақстан халқы соңғы 30 жылда елдің экономикасына мұнай мен газдан, шетелдік инвес­тициялардан миллиардтап қар­жы түсіп жатқанымен, кедейленген адам­дардың саны арта түсті. Қоғамдағы жап­пай наразылық дерті ақыры 2022 жы­лы қаң­тарда сыртқа лап етіп шыға келді.

Осындай күрделі уақытта Қ.Тоқаев Қазақстанды саяси және экономикалық жаңғырту жолында батыл қадамдар­ға кірісіп кеткен еді. Қ.Тоқаев президент болғаннан кейін алдыңғы кезекте «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» қағидасын ұстанудың аса маңызды екенін ескертіп, шенеуніктерден осы қағиданы сақтауды талап етті. Осы қағиданы жүзеге асыру және ішкі сая­сатта кеткен олқылықтарды түзеу үшін Президент Ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің отырысын шақырды. Кеңес алғаш құрылған күннен бастап тиімді пікірталас орталығына айналып, көптеген игі бастаманы дүниеге әкелді. Осындай бастамаларды жүзеге асыру үшін 90-нан астам нормативтік-құқықтық акт қабылданған екен. Кеңес өз қызметін инклюзивті, ашық және жүйелі жүргізу арқылы халықпен тиімді әрі жаңаша байланыс жасау тәжірибесін қалыптастырды. Осылайша, билік пен халық арасындағы диалог жаңа сатыға көтерілді.

Халықпен тиімді әрі жаңаша байланыс жасаудың тағы бір қадамы – Ұлытау жерінде Ұлттық құрылтайды шақыру болды. Ұлттық құрылтайдың шақы­рылуы – еліміздің рухани өмірін­дегі елеулі және қызу талқыға түскен оқи­ғалардың бірі саналды. Оған Құ­рыл­тайды өткізген орны мен қатысушы­лардың санаты да себепші болды. Құрылтайдың басты мақсаты – жаңа идеялар мен жасампаз қадамдар арқылы ұлт бірлігін нығайту.

Осы диалог алаңына еліміздің түпкір-түпкірінен қоғам белсенділері қатысып, мұнда да тың ұсыныстар мен халықтың мұң-мұқтажын тыңдауға мүм­кіндік туды. Прези­дент Құрыл­тай кезінде оның қазақ тарихын­дағы маңыздылығына тоқтала келе: «Қазақ даласында ел тағдыры шешілген тарихи орындар аз емес. Ұлытаудан бөлек, Ордабасы, Мәртөбе, Күлтөбе сияқты қастерлі жерлеріміз бар. Мен келесі басқосуды киелі Түркістанда өткізуді ұсынамын. Құрылтайдың әр аймақта өтуі сол өңірдің дамуына сер­пін береді», деп ойын түйіндеді.

Тарихи орындар демекші, Қ.Тоқаев президент болған алғашқы айда-ақ ұлы ойшыл, ақын Абай Құнанбайұлының туған жеріне барып, тағзым еткені баршамызға аян. Сол сапар барысында ол Абайдың «Жидебай-Бөрілі» мемлекеттік тарихи-мәдени және әдеби-мемориалдық музей-қорығының Семей қаласындағы Бас музей ғимаратын жөндеу, музейдің экспозициясын жаңарту, Жидебай жеріндегі тарихи нысандарға ғылыми-реставрациялық жұмыстар жүргізу жөнінде тапсырма берді. Нәтижесінде, жылдар бойы жөндеу көрмеген ұлы ақынның музейі адам танымастай өзгеріп, Абай мен Шәкәрім кесенелері жаңғыртылды.

Жалпы, Президент тарихи әділдік орнатуды ұрпақ алдындағы үлкен парыз әрі маңызды жұмыс деп есептейді. Мәселен, ол 2020 жылғы 24 қарашадағы Жарлығымен Саяси қуғын-сүргін құр­бандарын толық ақтау жөніндегі мемлекеттік комиссияны құрып, саяси қуғын-сүргін құрбандарын заңдық және саяси тұрғыдан одан әрі ақтау ісіне жол ашып берді. Кейіннен бұл комиссияның өңірлік бөлімшелері де құрылып, құрамында мемлекеттік органдардың басшылары, қоғамдық ұйымдардың өкілдері, ғалымдары бар топ бүгінде ауқымды іс-шараларды атқару үстінде.

Бұдан бөлек, патриотизмді күшейту, рухани құндылықтар мен тарихи сананы жаңғырту тәрізді қоғамның өзекті мәселелерін қозғаған Президенттің «Тәуелсіздік бәрінен қымбат» мақа­ласы ауқымды бағдарламалық мақа­лаға айналды десек болады. Бұл мақа­ла­да ол «Біз кезінде елге қызмет етудің озық үлгісін көрсеткен Алаш қайрат­керлерінен тағылым аламыз. Олар өткен ғасырдың басында тәуелсіздік идея­ларын халық арасында дәріптеуге зор еңбек сіңіріп, азаттық жолында құр­бан болды. Тәуелсіздігіміздің мерей­тойы аясында осындай біртуар тұлға­ларды еске алып, олардың мұрасын жастарымызға және бүкіл әлемге паш етуіміз керек» деген болатын.

Еліміздің тәуелсіздік алғанына көп жыл толса да, Алаш қайраткерлерін ұлықтау өз дәрежесінде жүрді деп айта алмай­мыз. Соның мысалы, осыдан 10-15 жыл бұрын Семей қаласында жоспарланған Алаш қайраткерлеріне арналған мону­менттің орнатылмай қалғаны. Бұл жобаға мемлекет есебінен сол кезде қаржы қарастырылғанымен, кейін­нен атқарушы биліктің оны түрлі себептерімен жүзеге асырмай тастағаны көпшіліктің әлі есінде.

Сол тәрізді 30 жыл ішінде Алаш қайраткерлерінің еліне сіңірген ерен ерліктерін, соның ішінде олардың 1920 жылдары Қазақстанның шекараларын межелеу ісіне белсене қатысып, территориялық тұтастықты сақтауға өлшеусіз үлес қосқаны лайықты дең­гей­де айтылмай келді. Керісінше, Қа­зақ­­стан­ның территориялық тұтасты­ғы­­ның сақталып қалуы тәуелсіздік алған­нан кейінгі саясаттың жемісі ғана деген жаңсақ пікірге басымдық берілді.

Әрине, аталған тұлғаларды ұлықтау мақсатында елімізде осыған дейін қан­шама ғылыми жоба мен зерттеу жүр­гізілгенін, кітаптар жарыққа шық­қанын, жеке-жеке мүсіндері ор­на­тылғанын, олардың мерейтойлары, шығармашылық кештері аталып өткенін ешкім жоққа шығара алмайды. Бұл жерде әңгіме Алаш қай­раткерлерінің қызметіне билік тарапынан дұрыс бағаның берілмеуінде және олардың жан-жақты әрі жүйелі түрде насихатталмауында болып отыр.

Тарихи әділдік демекші, бұрынғы Қапшағай қаласына әйгілі мемлекет қайраткері, Қазақстан тарихында үлкен орны бар біртуар тарихи тұлға – Дін­мұ­ха­мед Қонаев есімін беру де осы тари­хи әділ­дікті орнатудың көрінісі. Президентіміз өткен жы­лы тек қаланың атын өзгертумен шек­телмей, жаңа облыстардың пайда бо­лып, тарихи атаулармен (мысалы Ұлы­тау, Жетісу) аталуына да ықпал етті.

Заман ағымының тез өзгеруінен және экономика мен қоғамда басталған тоқыраудан шаршаған халық Қ.Тоқаевтан жаңашылдықты күткені белгілі. Осыған сәйкес пре­зи­денттік билікке кіріскеннен кейін Қ.Тоқаев мемлекетті дамы­тудың жаңа кезеңіне өтуді қарас­тыратын үлкен реформаларға басымдық беретінін аңғартты. Көптен күткен саяси рефор­малардың басталуы көпшіліктің көкірегіндегі жарқын болашаққа деген сенімді нығайта түсті. Ауқымды саяси реформалардың жүзеге асырылуына, әсіресе 2022 жылы 5 маусымда өткізілген республикалық референдум негіз болды. Конституцияға аса маңызды түзетулер енгізу мақсатында өткен референдум еліміздегі саяси және экономикалық реформалардың қарқынын күшейтіп, әділеттілікке сүйенген Жаңа Қазақстанды құрудың алғышартын жасады.

Конституциялық түзетулердің ішін­де билікті монополизациялау қаупін ай­тар­­лықтай азайту қарастырылып, Пре­­зидентті бір мерзімге ғана сайлау нор­­масы енгізілді. Сот жүйесін реформалау аясында қазіргі уақытта барлық дең­гейдегі соттардың жұмысын жетіл­діру жедел қолға алынуда. Биылдан бас­тап Конс­титуциялық сот өз қызметіне кірісті.

Референдум қорытындысы біздің мемлекеттігіміздің тарихында жаңа дәуір басталғанын, барлық салада түбегейлі оң өзгерістерді жасауға дайын екенін, халықтың саяси көзқарасының жаңа сапаға көтерілгенін көрсетті. Сондай-ақ бұл Жаңа Қазақстан құру жолындағы ел дамуының жаңа кезеңге аяқ басқанын білдірді. Президент өз сөзінде «Жаңа Қазақстан дегеніміз – ең алдымен, құндылықтардың жаңаруы» деген пікір білдірді.

Жалпы алғанда, Конституциялық реформалар саяси жүйенің тепе-теңдігін орнықтыруды, халқымыздың мемлекетті басқару ісіне қатысуына мол мүмкіндік туғызуды көздейді.

Саяси реформалар шын мәнінде елімізде бұрын-соңды болмаған өзгеріс­терді алып келді. Сол тәрізді бей­біт жи­налыстар туралы жаңа заңның қа­был­дануы, партияларды тіркеу рәсімін жеңілдету, партиялық сайлау тізім­деріндегі әйелдер мен жастарға міндетті 30 пайыздық квота қарастыру және т.б. саясаттағы жаңашылдықтар елімізде жаңа саяси мәдениеттің тамыр жаюына, қоғамдағы өзара жауапкершілік пен сенімнің артуына жол ашты. 

Қазіргі уақытта саяси реформалармен қатар, еліміздің экономикасында да үлкен өзгеріс жүріп жатыр. Солардың ішінде қолдан жасалған монополияларды түбегейлі жойып, сыбайлас жемқорлыққа тосқауыл қоюдың маңыздылығына ерекше мән беріліп келеді. Бұған дейін еліміздің экономикалық ресурстары шағын ғана топтың қолына шоғырланғаны және заңнамаларымызда оларға артық­шылық берілгені анықталып жатыр. Қазіргі уақытта Президенттің тапсырмасы бойынша Үкімет елден заңсыз шығарылған барлық активті қайтарып, әділдікті қалпына келтіру үшін тиісті жұмысты бастап кетті. Қайтарылған барлық қаражатты аза­мат­тардың игілігіне жұмсауға, яғни жоғары технологиялы өндіріс орындарын ашуға, мектептер мен ауруханалар салуға, әлеуметтік жобаларды жүзеге асыруға пайдалануға пәрмен берілді.

Президентіміз ерекше мән беріп отырған экономиканың басым бағыт­­тарының бірі – ауылдық жерлер­ді дамыту. Осы міндетті орындау мақ­сатында Мем­лекет басшысы жаңа президенттік мер­зімге кірісуді «Ауыл­ды дамыту мәселесі туралы» Жар­лыққа қол қою­мен бастады. Осы құжат арқылы Үкі­мет­ке ауылды дамытудың 5 жылға арнал­ған нақты жоспарын әзірлеу тапсырылды.

Мемлекет басшысының 2022 жылғы 1 қыркүйектегі Қазақ­стан халқына Жолдауында жаңа эконо­микалық бағдардың басты басым­дықтары көрсетілді. Олар: жеке кәсіп­керлік бастамаларды ынталандыру, бәсе­келестікті дамыту, яғни бәріне бір­дей мүмкіндік беру, сондай-ақ ұлттық табысты әділ бөлу.

Аталған реформалар аясында ал­дағы уақытта «Ұлттық қор – бала­лар­ға» атты жаңа бағдарлама жүзеге асы­ры­лады. Оған сәйкес Ұлттық қордың жыл сайынғы инвестициялық табы­сы­ның 50 пайызы балалардың арнау­лы жинақтаушы есепшотына аударыл­мақ. Осылайша, әрбір отбасы еліміз пайдаланып жатқан ұлттық байлықтың игілігін көретін болады.

Елімізде төлем қабілеттілігі төмен жеке тұлғалардың да мәселесін шешу күн тәртібіне енгізілді. Мысалы, «Қазақ­стан Республикасы азамат­тары­­ның төлем қабілеттілігін қалпына кел­тіру және банкроттығы туралы» заңға қол қойылып, қоғамның осал топтарын қолдау үшін тағы бір игі шара жасалды. Бұл заң негізінен азаматтар­дың креди­торлардың талаптарын то­лық көлем­де қанағаттандыруға қабілет­сіз болу және төлем қабілеттілігін қал­пы­­на келтіру рәсімдерін реттеу­ге бағыт­­­талған. Бұған дейін Прези­дент Қ.Тоқаевт­ың бір­қатар әлеуметтік санат­тағы аза­мат­тар­дың қарыз жүктемесін жеңілдету жөнін­де Жарлыққа қол қой­ғаны және со­ның нәти­жесінде халық­тың банкке бере­шек­тері азайтылғаны көпшіліктің есінде.

Әрине, жоғарыда аталған тұлға­лардың сая­саттарынан ұқсастық­тармен қатар, ерекшеліктерді де көптеп табуға болады. Себебі олардың арасын ғасырға жуық уақыт пен заманы тудырған сын-қатерлердің әртүрлілігі бөліп тұр. Солай десек те, ел басына күн туып, мем­лекеттің тағдыры қыл үстінде тұр­ған­­да екі президент те мықты саясат­кер­лерге тән қайсар мінез бен үл­кен сая­си ерік-жігер көрсетіп, батыл қадам­дар мен тәуекелдерге барды. Бұл – енді жай факті емес, сонымен бірге тарих.

Ф.Д.Рузвельт шебер саясаты арқы­лы халықтың үлкен сеніміне ие болып, президенттік сайлауда 4 рет жеңіс­ке жеткені белгілі. Қ.Тоқаев та әбден ойластырылған, маңызы зор рефор­малардың, сондай-ақ кешегі Қаңтар оқиғасы кезіндегі аласапыранда батыл әрекетке барып, шұғыл шешім қабылдауының арқасында халықтың алдында айтарлықтай абырой-беделге ие болды. Оны біз 2022 жылғы пре­зи­денттік сайлауда халықтың 81,3% да­уысына және маусымдағы референ­думда дауыс берушілердің 77,1% дауы­сына ие болуынан көрдік.

Қ.Тоқаевтың қазір­гі саясатын «Қытай реформалары­ның атасы» Дэн Сяопиннің саясатымен де салыстыруға әбден болады. Себебі Дэн Сяопинге өзіне дейінгі Қытай билеушісі Мао Цзэдунның саясат­та жіберген үлкен қателіктері мен былық­тары мұра болып қалғанына қарамас­тан, ол еліндегі әлеуметтік, саяси және экономикалық жүйе­лерді ай­тар­лықтай үлкен өзгеріс­ке ұшы­рат­ты. Дэн Сяопиннің саясатынан ке­йін Қы­тай­дың тұрақты даму жолына түскені бар­ша­мызға мәлім. Дэн Сяо­пин өз саясатын ҚХР-дың негізін қа­лау­шысының есімін мансұқтамай-ақ, байып­ты әрі дәйекті түрде жүргізіп, Қытай­ды мол табысқа жеткізіп, келе­шек ұрпаққа жақсы үлгі-өнеге көрсетті.

Алашорда көсемі Әлихан Бөкейхан: «Тарих – түзуліктің кітабы, тіршілікте жолбасшы» деп жазғандай, өткеннің өнегелі тарихын зерделеп, одан тәлім алып, оны өмірде қолдана алған халық та, билеуші де өз бағытынан ешқашан жаңылмайды.

Әлібек КҮЗЕРБАЕВ,

мәдениеттанушы