Коллажды жасаған Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Саладағы жағдай көңіл қуантарлықтай емес: ел ішінен мал сатып алу шамамен 5 есе төмендеген, кәсіпорындардың үштен бірі тоқтап тұр. Жұмыс істеп тұрған кәсіпорындар сатып алынатын мал басының көлемін едәуір азайтып тастаған. Ем комбинаттары көбіне бос тұр. Негізгі себеп – мал мен ет экспортына енгізілген шектеулер. Экспорттың шектелуі нарықтағы сыртқы қысымды күшейтіп жіберген. «Мәселені түбегейлі шешетін кез келді. Егер тұрақты экспорт пен валюталық кіріс болса, біз субсидиясыз жұмыс істеуге дайынбыз», деп атап өтті Ет одағының басшысы Мақсұт Бақтыбаев.
2022 жылдың қаңтар-қарашасында Қазақстаннан басқа елдерге барлық түрдегі жаңа, салқындатылған немесе мұздатылған ет жеткізілімі 38,6 мың тонна болған. 2021 жылмен салыстырғанда 6,5 пайыз, «коронадағдарыс» алдындағы 2019 жылға қарағанда бірден 66,9 пайызға артқан. Кейінгі екі жылда ет экспорты тұрақты өсіп, импорт азайып келе жатқанымен, Қазақстанның ет импорты экспорттан 4 есе көп. Жақында мал шаруашылығы, соның ішінде ет мәселесі Сауда және интеграция министрі Серік Жұманғариннің төрағалығымен өткен жиында да қаралды. Оның айтуынша, келер жылдан бастап мал шаруашылығы бойынша жобалар басталады.
М.Бақтыбаевтың айтуынша, биыл сиыр етінің тірі салмақтағы көтерме бағасы келісіне 1,9 мың теңге шамасында болады және жыл аяғына дейін бұл баға өзгермейді. Ал бөлшек сауда бағасы инфляциядан кейін көтерілуі мүмкін. Бұған дейін Ұлттық банк 2023 жылы бұл көрсеткіш 11-13 пайыздың айналасында болады деген еді.
Сарапшы бағаның арзандауына байланысты фермерлер мал басын азайта бастағанын айтты. Кейбіреулері мал басын 25 пайызға дейін қысқартса, біразы шаруашылықты тоқтатуды ойластыруға көшкен. «Жағдай осы бағытта жалғаса берсе, сұраныс ұсыныстан асып түседі және ел импортқа тәуелді болып қалады. Өндірушілерге қысымды төмендету үшін артық экспортты ұлғайту қажет», дейді сарапшы.
Сарапшының айтуынша, бізге бордақылау алаңы үшін бөлінетін квота немесе субсидиядан бұрын аусыл мен бруцеллезге қарсы міндетті егу бағдарламасын енгізуді мемлекеттік деңгейде жүргізу керек. Ірілі-ұсақты мал арасында жиі кездесетін аурудың аса қауіпті түрлері бойынша зерттеу мәселесі де ұмыт қалып барады. Осы себепті ет артық өндіріледі, ал экспорт аз. Ет көп болған соң баға төмендеп, өзін-өзі ақтамайды. Осылайша, нарыққа қысым жасалып отыр. Соның әсерінен саладағы экономикалық белсенділік 80 пайызға дейін төмендеп, инвестициялық тартымдылыққа да кері әсер ете бастапты.
Оның сөзінше, ет өңдеу саласынан инвесторлардың шықпағаны саланың дамуын тежеп отыр. Мұның басты себебі – жайылымдық жерлердің тапшылығы. Жайылымдық жер тапшы болған соң мал басы да көбеймейді. Аграрлық саясаттың тұрақсыздығынан Tyson Foods (АҚШ) және Grand Farm Meats Group (ҚХР), Danbia (Ирландия) және басқа да көптеген ұсақ компаниялар Қазақстан нарығынан кетіп қалды.
Кезінде мүйізді ірі қара малдың экспорттық әлеуетін дамыту мақсатында «Сыбаға» бағдарламасының қабылданғанын ұмытқан жоқпыз. «Ірі қара малдың аналық мал басымен селекциялық және асыл тұқымдық жұмыстарды жүргізу» бағыты бойынша жалпы сомасы 18,1 млрд теңгеге 12 682 шаруашылық субсидия алған. Мал басының саны 50-ден 100-ге дейінгі 6 565 ұсақ шаруашылық, 100-ден 300-ге дейінгі 4 771 орта шаруашылық және 300-ден жоғары 1 346 ірі шаруашылыққа мемлекет тарапынан субсидия арқылы қолдау көрсетілді. Алайда нәтижесі аз болды. Сарапшылар мұның себебін экспортты ынталандыру шарттарының орындалмағанымен түсіндіреді. Себебі алыс-жақын елдер бізден ет алуды күрт азайтты. 2022 жылдың басында Ресей де Қазақстандағы ветеринарлық қауіпсіздік мәселелеріне назар аударып, ет өткізуге тыйым салды.
Мемлекет тарапынан бөлініп жатқан қаржы ет экспорттаушыларының қатарын көбейте алмады. Сарапшының пайымдауынша, қазір экспортты ынталандыруды субсидиялаудың мәні жоқ. Керісінше, сыртқы нарықтарды ашуға күш салу маңызды.
«Бұл біз үшін ең жақсы қолдау болар еді. Ресейді ашыңыз, Қытайды ашыңыз. Біз сол кезде сауданы субсидиясыз-ақ жолға қоямыз. Бұл ұсақ фермерлердің күш алып, ірілердің қатарына қосылуына жол ашады», дейді М.Бақтыбаев.
Мамандар сөзіне ден қойсақ, мемлекеттің өбектеуі, демеу қаржыны үстемелеп беруі нарықта жасанды бәсекелестік тудырады. Мұндай жолмен құрылған бизнес сіріңкеден құрастырылған үйшік сияқты шашылып түседі.
Қазақстанның ет өңдеуші кәсіпорындар қауымдастығының өкілі Азамат Орымбаевтың айтуынша, стратегиялық тұрғыда мал емес, ет экспортына назар аудару маңызды. Үйреншікті болып қалған экспорттық каналдарға деген тәуелділік те нарық заңына қайшы. Мұндай жағдайда азық-түлік қауіпсіздігі туралы сөз қозғау мүмкін емес. «Бізге мал-құс етін, еттен дайындалатын ет өнімдерін өткізетін каналдарды әртараптандыру керек» деген ой айтады А.Орымбаев.
Субсидияланған, мемлекеттік бюджеттен бөлінген қаражатқа өсірілген малдардың шетелге сатылып келгені осыған дейін де айтылып қалатын. Бұл ретте тірі мал көбіне Өзбекстанға саудаланған. Сарапшы Сергей Буяновтың айтуынша, біздің ел бір ірі қара малды сатудан көп болса 1 мың доллар көлемінде пайда табады. Ал өзбек кәсіпкерлері бізден алған ірі қара малдың субөнімдерін өңдеп, қосымша 20 доллар, терісінен тағы 20 доллар табыс табады екен. Ал сүйегін ұнға тартқызып, мүйізі мен тұяғын кәдесый жасайтындарға өткізсе, табыстылығы 15 пайызға артады.
А.Орымбаев айтып өткендей, Қазақстанда етті қайта өңдеуге мүмкіндік туғанда, фермерлер мен ет сатып алушылар, ет өнімдерін өңдейтін зауыттар арасында логистикалық тізбек орнаған кезде субсидияға деген қажеттілік жоғалады.
«Тәулігіне 2 мың мал соя алатын ет комбинаттары ғана нарыққа оң әсерін тигізе алады. Мұндай жағдайда ең төменгі маржаның өзін айналымға шығаруға болады. Осындай жобаны жүзеге асыруға шамасы жететін инвесторлар экспорттық-импорттық арналарын әлдеқашан әртараптандырып қойған. Осыған дейін Американың Tyson Foods компаниясымен кездестік. Олар Қазақстандағы ірі қара малды Чикаго биржасындағы бағамен әлемдік нарыққа шығаруға дайын», дейді сарапшы.
Ет нарығындағы ендігі беталыс бұрынғы саясаттан өзгешерек болып тұр. Ел ішінде субсидияны шектеу арқылы тағы да ірілендірілген шаруашылықтарға басымдық беріп отыр ма деген қауіп бар. Осы саланың сарапшылары «балықтан – қармаққа» жүйесіне көшпесек, осы деңгейде тағы 30 жыл отыратынымызды айтады. Біз өз тарапымыздан «96 пайыздық» «армияны» қорасында байлап отырған ұсақ фермерлер шаршап қалмаса екен, «арба сынбайтын, өгіз өлмейтін» алтын аралықты нарықтың өзі реттеп алса дейміз...
АЛМАТЫ
