Коллажды жасаған Зәуреш СМАҒҰЛ, «EQ»
«Біз теңгенің өткен жылғы құбылмалылығының құрсауынан әлі шыққан жоқпыз. Келесі жарты жылдықта нарықтағы бағаның қандай болатынын теңгенің қазіргі құны анықтайды. Теңге қазіргі бағамды 5-6 ай ұстап тұрса, жыл аяғына дейін баға еңсерілуі мүмкін. Бірақ биыл инфляцияның 20 пайыздан жоғары болуы мүмкін емес, 9-12 пайыздық деңгейдің ауылы әлі алыс
Бірақ инфляция да, баға да алған бетінен қайтпай қойған кезде біз де, Ұлттық банк те таңғалғандай күй кештік. Себебі жылдың алғашқы тоқсанына әлі нүкте қоймасақ та инфляция өткен жылдардың ең жоғарғы деңгейіне көтеріліп қалды.
Үкімет сызып қойған көрсеткішті жыл аяғына дейін бағындыру қиындау болып тұр. Әзірге қолда бар тетік – белгілі бір тауарларға шекті баға белгілеу, ірі өндірушілер мен сауда желілері арасында келісімге отыру, экспорттық баж салығын салу, тұрақтандыру қорларын құру, базалық мөлшерлемені көтеру арқылы нарықтық емес жолдармен бағаны тұрақтандыру. Бірақ оның әсерінің тым қысқа мерзімді қамтитынын біз де біліп қалдық. Нарықтағы бағаның ұзақ мерзімге кері шегінгенін әлі сезген жоқпыз.
Инфляцияның өзегіне ішкі және сыртқы факторлар бірдей әсер ететінін сарапшылар айтудай айтып келеді. Экономикамыздың импортқа тәуелділігі сыртқы факторлардың бәсін аспандатып тұр. Jusan Analytics сарапшыларының айтуынша, соңғы жеті жылда тұтыну нарығындағы импорттың үлесі 37-39 пайызбен тоқтап тұр. Азық-түлік емес тауарлар нарығындағы импорт үлесі 60 пайыздан асып кеткен. 2022 жылы Қазақстанға 50 миллиард доллардың импорт тауарлары келген. Бұл 2021 жылмен салыстырғанда 21 пайызға көп.
Jusan Analytics сарапшылары импорттық сауда операцияларының бағасы келісімшарт талаптарына сәйкес белгілі бір уақыт кезеңіне белгіленетінін айтады. Демек, теңге үш ай емес, алдағы жарты жылдықта күш алса ғана бағаға әсер етуі мүмкін. Басқаша айтқанда, теңгенің ет пен сүйегінің арасындағы аз ғана өзгеріс бағаға әсер ете алмайды.
«Теңге бағамы тұрақталған кезде баға бір орнында тұрады. Ал құнсызданған кезде баға өсіп кетеді. Мұндай құбылыс құбылмалы сегменттерде көбірек байқалады. Ұлттық валютамыздың да, шикізат бағасының да құбылмалығына бір үйреніп кеттік. Бұл біз үшін қалыпты жағдай», дейді сарапшы Әнуар Үшбаев.
Бұл тетік Қазақстан тәрізді экономикасы импортқа байланған елдерге тән құбылыс. Демек, ұлттық валютамыз екі ай бойы «бабында» тұрса да бағаға әсер ете алмайды деп «өкпелеудің» қажеті жоқ.
«Теңге құнсызданса, баға өседі. Күшіне мінгені бағаға әсер ете алмайды. Бұл құбылыс өндірушілер мен сатушылардың тұрақсыз ортадағы қорқынышымен түсіндіріледі. Бірақ тұрақсыз, құбылмалы нарыққа бойымызды үйретіп алдық», дейді сарапшы.
Сарапшы қазір билік экономиканы нығайту үшін байсалды шараларды қолға алып жатқанын, бірақ қазіргі уақытта бұл жеткіліксіз болуы мүмкін екенін атап өтті. «Бейнелеп айтқанда, экономика тек алға жүретін, оңға, солға бұрылса апатқа ұшырауы мүмкін алып кемеге ұқсайды», дейді Ә.Үшбаев.
Бағытқа сәл ғана өзгерістер енгізудің өзі тәуекел. Өздерін реформаға жауаптымыз деп санайтындар өздері үйреніп қалған бағытқа өзгерістер енгізгісі келмейді. 1990 жылдардан бергі жылдардағы экономикалық-әлеуметтік реформалардың нәтижесі ратчет әсеріне көбірек ұқсайды», дейді сарапшы.
Оның айтуынша, теңгенің оң көрсеткіші арқылы бағаға әсер ету үшін доллар-теңге дәлізі кемі алты ай бойы 435-440-450 дәлізінде тұру керек. Сыртқы сауданың құлағында отырған экономикалық агенттер осындай жағдайда ғана теңге күшейді, енді бағаның өсуіне негіз жоқ деп бағаны төмендетуге ойыса бастайды.
Сарапшы айтып өткендей, доллар бағасын тым болмаса 450-470 теңге деңгейінде ұстап тұру үшін нарықтағы бәсекені реттеуге басымдық беру қажет.
Табиғи монополияны реттеу және бәсекелестікті қорғау» агенттігінің сынға түсетін кезі енді келді. Себебі бұл құрылымның әлем елдеріндегі баламасы неолиберализм жүйесі деп аталады. Қазір жүйе әлемнің көп елінде жақсы жұмыс істеп тұр.
«Біз теңгенің өткен жылғы құбылмалылығының құрсауынан әлі шыққан жоқпыз. Келесі жарты жылдықта нарықтағы бағаның қандай болатынын теңгенің қазіргі құны анықтайды. Теңге қазіргі бағамды 5-6 ай ұстап тұрса, жыл аяғына дейін баға еңсерілуі мүмкін. Бірақ биыл инфляцияның 20 пайыздан жоғары болуы мүмкін емес, 9-12 пайыздық деңгейдің ауылы әлі алыс. Себебі 2016 жылдың желтоқсанында 1 доллар – 393 теңге болды. 2017 жылдың жарты жылдығында баға 310-315 теңге аралығынан ауытқыған жоқ. Алайда қымбат теңге сол кезде нарықтағы бағаны аз да болса кері шегіндірді. Бұл әсіресе рубль бағасына қатысты тауарларда көбірек байқалды. Бұл тетік экономистер тарапынан да, Ұлттық банк тарапынан да әлі терең зерттеле қоймаған тақырып», деп түсіндірді Ә.Үшбаев.
CA Cronos агенттігінің сарапшысы Сергей Полыгаловтың айтуынша, инфляцияның көрсеткішіне ҚҚС-ның екі тармаққа өсуі себеп болып отыр. Себебі бұл фактор қосымша құн салығын көтеру Үкімет есебінен субсидияланатын тауар құнына да жанама әсер етуі мүмкін. Теңге ғана емес, тауар бағасына да әсер ететін фактор бізде тізбектеліп кетті. Үкімет соңғы кезде баға белгілеуден бойын аулақ ұстағысы келетін ниет танытып жүр. «Бірақ Ұлттық банк нарықтан кетем десе де кете алмай жүр. Тәуелсіздік тарихында нарық заңына бейімделген ең дұрыс шешім осы деп ойлаймын. Бағаны бұғаудан босату – нарықты тазартады», дейді С. Полыгалов.
Азық-түлік, бірінші қажеттіліктегі заттардың бағасы қымбаттап барады. Бұл жағдай халықты ғана емес, Үкіметті, Ұлттық банкті де алаңдатып отыр. Сарапшылардың сөзіне сенсек инфляцияның ауытқуы, бағаның құбылуы ішкі сұраныс мүмкіндігіне сыймай қалғанын білдіріп тұр.
Полыгалов айтып өткендей, пайыздық мөлшерлеменің деңгейін инфляция көрсеткішімен салыстыратын көзқарас қалыптасып келеді. Бұл – қате түсінік.
«Біздің нарық тек шикізаттық бағыт емес, алып-сатарлық бағытқа негізделген. Мұндай жағдайда нарық заңымен салыстыру мүмкін емес. Біздегі тауар бағасы базалық мөлшерлеме төмен болғандықтан қымбаттап, жоғары болғандықтан арзандап жатқан жоқ. Бағаға нарықтағы ұсыныс тапшылығы, делдалдардың үлесі әсер етіп отыр. Қазір теңгенің тұрақтылығына қарамастан, импорт қымбаттап жатыр. Себебі экспорттаушылар өткен жылғы шығын-пайда көлемін қайта қарап, төтенше жағдайлардан өздерін сақтандырып жатыр. Қазіргі баға өсіміне нарық емес, адами фактордың да, сыртқы фактордың да әсері көп. Мұнай бағасы бюджетте қарастырылған бағадан арзандап кетсе, базалық мөлшерлеменің деңгейі ауыздықтай алмайды», дейді С.Полыгалов.
