ЕЛДІКТІ ЕҢСЕЛЕНТКЕН ЕР
ХХ ғасырдың аяқ тұсында қазақ халқына тарихи мүмкіндік туып ата-бабаларымыздың арманы болған егемендікке қол жеткіздік. Тұңғыш Президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың басшылығымен өткен жиырмадан астам жыл ішінде демократиялық қағидаттарға ден қойған, өзіндік саяси-әлеуметтік жүйесі, нарықтық экономикасы бар халқының ынтымағы мен дінаралық түсіністігі жарасқан тәуелсіз мемлекет орнаттық.
Әлемдік қауымдастық бүгінде Қазақстанды дербес мемлекет ретінде танып қана қоймай, жаһандық маңызға ие ауқымды үдерістердің белсенді қатысушысы ретінде оған түрлі халықаралық ұйымдарға жетекшілік етуге, жоғары деңгейдегі жиындарды өткізуге сенім білдіретін болды.
Мұндай әлем мойындаған, саяси жағынан тұрақты, экономикасы бәсекеге қабілетті, демократиялық ұстанымдарға бағыт алған мемлекет орнатып, Елбасымыздың тікелей жетекшілігімен еліміздегі саяси жүйені мемлекеттік құқықтық жағынан негіздеу мақсатында құқықтық реформа батыл түрде жүргізіліп, сот, прокуратура және ішкі істер органдары туралы халықаралық нормаларға сай келетін заңдар мен нормативтік-құқықтық актілер, қаулылар қабылданып, жарлықтар шығарылды.
Біздегі барлық құқықтық құжаттар мен заңдар түп қазығының негізгі қайнар көзі, тірегі саналатын Қазақстан Республикасының Конституциясынан алып, соның қағидаттары мен нормаларына сүйенеді.
Тәуелсіз Қазақстанның тұңғыш Конституциясы 1993 жылы қабылданып, оның 11 баптан тұратын 16- тарауы соттарға, үш баптан тұратын 17-ші тарауы прокуратураға арналды.
Қатысып, куә болғандардың айтуларынша, екінші Ата Заңның, яғни 1995 жылғы Конституцияның мәтінін даярлауда Президентіміздің еңбегі мен қосқан үлесі зор болған. Жұмыс барысында Нұрсұлтан Әбішұлы 20-дан астам дамыған елдің конституцияларын мұқият қарап шығып, жұмысшы топқа қажетті тұстарын ескеру жөнінде ұсыныс жасаған.
Халықаралық деңгейде жұмыс істейтін заңгер мамандардың бағалауынша, Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 30 тамыздағы бүкілхалықтық референдумда қабылданған Конституциясы әлемдік талап пен өлшемдерге сай келеді.
Ата Заңымыздың 1-бабы: «Қазақстан Республикасы өзiн демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ретiнде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары», – деп басталады.
Конституциямыздың 10 баптан тұратын VII бөлімі тұтастай Соттар мен сот төрелігіне және прокуртураға арналған. Мәселен онда: «Қазақстан Республикасында сот төрелігін сот қана жүзеге асырады. Сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және өзіне азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды, Республика Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуді мақсат етіп қояды», делінген.
Сондай-ақ, Прокуратура мемлекет атынан ел аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасының Президентi жарлықтарының және өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң дәлме-дәл әрi бiркелкi қолданылуын, жедел-iздестiру қызметiнiң, анықтау мен тергеудiң, әкiмшiлiк және орындаушылық iс жүргiзудiң заңдылығын жоғары қадағалауды жүзеге асырады, заңдылықтың кез келген бұзылуын анықтау мен жою жөнiнде шаралар қолданады, сондай-ақ, Республика Конституциясы мен заңдарына қайшы келетiн заңдар мен басқа да құқықтық актiлерге наразылық бiлдiредi. Прокуратура сотта мемлекет мүддесiн бiлдiредi, сондай-ақ, заңмен белгiленген жағдайда, тәртiпте және шекте қылмыстық қуғындауды жүзеге асырады», деп айтылған.
Әлемнің демократияға ден қойған, адамның құқығы мен бостандығын басты мәселе санайтын өркениетті елдері сияқты құқықтық мемлекет құру үшін ел көлемінде түбегейлі түрде құқықтық реформа мен жаңғыртулар жүргізу қажеттігі белгілі болды. Осыған орай 1994 жылы Президент Жарлығымен елімізде тұңғыш рет «Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасы» бекітілді. Ол бағдарламада: «Қоғамның заң саласын реформалау қажеттiлiгi оның экономикалық және саяси жүйесiнде жүзеге асырылып жатқан өзгерiстерге сай келетiн құқықтық инфрақұрылымдар құруды талап етуiнен туындап отыр. Бұл ретте құқықтық реформа республикадағы саяси және экономикалық өзгерiстердiң реттелетiн шектерден шығып кетпеуi үшiн солармен қатарлас, тiптi, олардан озығырақ жүргiзiлуге тиiс.
Жаңа қоғамдық қатынастарды орнықтыру олардың құқықтық қамтамасыз етiлуiне уақтылы түзетулер енгiзумен, сапалы заңдардың қабылдануымен, жоғары деңгейдегi құқық қолданумен, құқық қорғау органдарының кiнәратсыз әрi үйлесiмдi жұмыс iстеуiмен, сот беделiнiң шүбәсiздiгiн мойындаумен ұштастырылуы керек» екендігі айтылған.
Бұл құжат бұдан кейін заманның ағымы мен қоғамның сұранысына қарай екі рет: 2002 және 2010 ж.ж. «Қазақстан Республикасы құқықтық саясатының тұжырымдамасы» ретінде одан әрі дамытылып, жетілдірілді.
Жаңа тарихи кезеңде республикамыздың сот пен прокуратура, полиция т.б. құқық қорғау органдарының жұмысы қайта құрылып, олардың рөлі мен міндеттері арнайы жеке-жеке қабылданған заңдармен айқындалды.
Дәлірек айтқанда, 1995 жылғы 20 желтоқсанда «Қазақстан Республикасындағы соттар мен судьялардың мәртебесі туралы», 21 желтоқсанда «Қазақстан Республикасының прокуратурасы туралы» және «Қазақстан Республикасының Ішкі істер органдары туралы» заңдар шықты. Онда аталған салалардың қоғамдағы орны нақтыланып, атқаратын міндеттері, құқық-құзыреттері белгіленді. Бұл заңдар қоғамымыздың даму барысы мен уақыттың талап-тілегіне қарай бірнеше рет толықтырылды.
Кез келген қоғам мен мемлекетке өз ішінен қауіп төндіріп, оның экономикасы мен тұрақтылығына нұқсан келтіретін бірден бір індет – сыбайлас жемқорлық. Осыны ескерген Президент 1998 жылдың 2 шілдесінде «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» Заңға қол қойды. Ол заң «азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға, сыбайлас жемқорлық көрiнiстерiнен туындайтын қауiп-қатерден Қазақстан Республикасының ұлттық қауiпсiздiгiн қамтамасыз етуге, сыбайлас жемқорлыққа байланысты құқық бұзушылықтың алдын алу, анықтау, олардың жолын кесу және ашу, олардың зардаптарын жою және кiнәлiлердi жауапқа тарту арқылы мемлекеттік органдардың, мемлекеттік мiндеттердi атқаратын лауазымды және басқа да адамдардың, сондай-ақ оларға теңестiрiлген адамдардың тиiмдi қызметiн қамтамасыз етуге бағытталған және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестiң негiзгi принциптерiн айқындап, сыбайлас жемқорлыққа байланысты құқық бұзушылықтың түрлерiн, сондай-ақ, жауаптылықтың пайда болу жағдайларын белгiлейдi» деп атап көрсетілді.
Ал 2001 жылғы 22 қаңтарда «Қазақстан Республикасында құқық қорғау қызметін жетілдіру жөніндегі шаралар туралы» жарлыққа сәйкес Қаржы полициясы агенттігі құрылды. Ол агенттікке қаржылық және экономикалық қызмет саласындағы құқық бұзушылықтың алдын алу, анықтау және жолын кесу міндеттер жүктелді. 2002 жылғы 4 шiлдеде «Қазақстан Республикасының қаржы полициясы органдары туралы» Заң қабылданып, келесі жылдың 23 желтоқсанында Қаржы полициясы Қазақстан Республикасы Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігі (Қаржы полициясы) болып аталды.
Осы орайда, Конституциямызда көрсетілгендей, биліктің бір тармағы саналатын сот жүйесінің жұмысын жетілдіру, судьялардың біліктілігін арттыру, тәуелсіздігін нығайту, материалдық жағынан қамтамасыз етілуін жақсарту жөнінде көптеген іс-шаралардың атқарылғанын атап өткен жөн.
Бүгінгі таңда аудандық соттан бастап, облыстық сот және Жоғарғы Сотқа дейін осы заманғы жетілген электрондық-компьютерлік құрал-жабдықтармен қамтамасыз етіліп, әділдіктің ақ үйі дейтіндей әсем ғимараттарға қоныс тепкен.
Соттарда қаралатын істердің кәсіптік деңгейде және сапалы болуын қамтамасыз ету мақсатында облыс орталықтары мен республикалық маңызы бар Астана, Алматы сияқты қалаларда экономикалық, қылмыстық, әкімшілік және жасөспірімдер істерін қарайтын арнайы мамандандырылған ауданаралық соттар ашылып, жұмыс істеуі қалыпқа айналды. 2007 жылдың 21 мамырында Конституцияға енгізілген өзгерістерге сәйкес қамауға алу құқығы соттарға беріліп, ауыр қылмыстарды қарау бойынша алқабилер институты енгізілді.
Судьялық қызметке үміткерлерді іріктеу барынша қатаңдатылды. Судья болғысы келетін заңгерлік білімі бар жастар Президент жанындағы Мемлекеттік қызмет академиясы сот төрелігі институтының магистратурасында оқып, тиісті сынақ, тәжірибе-тағылымдамалардан өтіп, тек Жоғары Сот Кеңесінің ұсынысы бойынша ғана Президент Жарлығымен тағайындалатын болды. Судьялардың әлеуметтік жағынан қорғалуы, тұрғын үймен қамтамасыз етілуі жолға қойылып, олардың жалақылары мемлекеттік қызметшілердің ішінен ең жоғары деңгейге жеткізілді.
Тәуелсіздік алғаннан бері еліміз судьяларының алты съезі өтіп, алқалы жиындарда сот саласының ең өзекті мәселелері талқыланды. Алты съездің бесеуіне Елбасымыз Н. Назарбаевтың өзі қатысып, сот төрелігін нығайтудағы аса маңызды жайттарға тоқталып, кезек күттірмейтін келелі міндеттер мен тапсырмаларды белгілеп берді. Бұл орайда, Нұрсұлтан Әбішұлының судьялар қауымдастығының 2013 жылғы қарашада өткен VI съезінде сөйлеген сөзінде: «Сот төрелігінің әділдігі мен жедел, әрі толық орындалуы – кез келген елдің кемел болмысының көрінісі. Халқы заңын сыйлайтын, сотына сенетін қоғам – ең дамыған қоғам. Біздің мақсатымыз – дәл осындай қоғам құру», деп айтқаны ойға оралады.
Мемлекет басшысы өзінің жыл сайынғы халыққа арнаған Жолдауларында сот пен прокуратура басқа да құқық қорғау органдарының жұмысын назардан тыс қалдырмайды. Онда уақыттың сұранысынан туындайтын мәселелерді алға тартып, атқарылар іс-шарларды белгілейді.
Мысалы, биылғы 2014 жылғы «Қазақстан жолы – 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Жолдауында: «Бейбітшілік пен тұрақтылық, әділ сот және тиімді құқық тәртібі дегеніміз – дамыған елдің негізі» екенін еске салып, «Әлемнің дамыған 30 елінің қатарына ұмтылыс кезінде бізге адал бәсекелестік, әділеттілік, заңның үстемдігі және жоғары құқықтық мәдениет ахуалы қажет... Заң алдындағы теңдік құқық тәртібінің шынайы негізі болуға тиіс.
Сот жүйесі іс жүзінде ашық және қолжетімді, қарапайым және барлық дауды тез шеше алатындай болуға тиіс. Барлық құқық қорғау жүйесі жұмысының сапасын арттыру қажет. Зор өкілеттілік пен құқық иеленген шенділер мінсіз мінез-құлқымен және жоғары кәсіби деңгейімен ерекшеленуі қажет», дегенді айтты.
Бір сөзбен айтқанда, жыл өткен сайын құқықтық реформаны дамыту, сот, прокуратура және полиция органдарының кәсіптік деңгейін өсіру, материалдық базаны нығайту, әлеуметтік жағдайды жақсарту, сондай-ақ, құзырет пен жауапкершілікті арттыру бағытында мемлекет тарапынан шама-шарқынша барлық жағдай мен мүмкіндік жасалуда. Соңғы үш-төрт жылдың көлемінде құқық қорғау органдары мен арнайы қызмет жүйесінде бірқатар маңызды реформалар жүргізіліп, жұмыс тиімділігі арттырылды. Міндеттер айқындалды. Бірінің қызметін екіншісінің қайталауы жойылды. Қылмысқа қатысты саясат ізгілендірілді. Барлық құқық қорғау құрылымдарының қызметкерлері аттестациялаудан өткізіліп, 100 мың адамның 87,5 мыңы іріктелініп алынып, қалғандары жұмыстан босатылды.
Елбасымыз жыл сайын құқық қорғау органдарының басшыларымен кездесу-кеңестер өткізіп, келелі де көкейкесті мәселелерді талқылап отырады. Кеңес барысында атқарылған істерге баға беріліп, кемшіліктер де көрсетіліп, ащы сындар айтылды.
Мұның бәрі, сайып келгенде, сот пен прокуратура, полиция, т.б. құқық қорғау органдарының ең алдымен адамның құқықтары мен бостандықтарын қорғауы, сонымен қатар, қоғамдық тәртіпті мейлінше нығайту, құқықтық мемлекетті қалыптастырып, дамыта түсу бағытында алдағы уақытта атқарылар істердің көп те алуан түрлі екенін аңғартады.
Тарихты адамдар жасайды. Әйгілі тарихшы Плутарх: «Біз тарих емес, өмірбаян жазамыз», деген. Біздің айтып өткеніміз тәуелсіз Қазақстанның қысқаша құқықтық өмірбаяны. Кейде жеке тұлғалар қандай да бір елдің тарихында елеулі де шешуші рөл атқарады. Тұңғыш Президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Қазақстан Республикасының іргесін қалап, қалыптастырып, саяси-экономикалық әлеуеті мықты, әлем таныған, демократиялық қағидат пен құқықтық деңгейге бағыт алған мемлекет етуде жасаған қызметі мен сіңірген еңбегі орасан зор. Бұл талассыз шындық! Елбасымыз бүгінгі таңда әлемдік деңгейде мойындалған көшбасшылардың бірі. Бұл ретте әлемдегі айтулы саясаткерлердің бірі, сингапурлық реформалардың атасы Ли Куан Ю-дың: «Президент Назарбаев – бірқатар республикалардың басшыларының ішіндегі аса ірі тұлға. Қазақстан көшбасшысы – ретіне қарай қатал, өмірге бейім, шапшаң және батыл адам, бұрынғы Одақ республикалары бағалап, мойындағандай ұнамды да талантты және табанды көшбасшы. Республиканы Назарбаев басқарып тұрғанда Қазақстанның табысқа жету мүмкіндігі айтарлықтай мол екені сөзсіз», деп айтқаны еске түседі. Демек, біз де бұл мақаланың өн бойында біз Президент Н.Ә.Назарбаевтың елімізде құқықтық реформаны жүргізу ісіне жасаған басшылығы мен оны дамытуға қосқан қомақты үлесін шолып айтуды мақсат еттік.
Бекет ТҰРҒАРАЕВ,
Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген заңгері.
«Өркениет үнқатысуының орталығы»
Грета СОЛОВЬЕВА, Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитеті философия, саясаттану және дінтану институтының аға ғылыми қызметкері, философия ғылымдарының докторы:
Біздің елордамыз бүгінде Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың барлық еңбектерінде айтылатын Шығыс және Батыс мәдениеттері мен өркениетінің басты үнқатысу алаңдарының біріне айналып отыр. Осы орайда ерекше атап көрсететін бір жайт – Қазақстан басшысының астананы ауыстыру туралы ұсынысының маңызын бастапқы кезде кез келген қазақстандық толық мәнінде түсіне алған жоқ. Президенттің ерік-жігері мен табандылығы және көрегендігі қазіргі кезде бұл идеяның жемісі мен нақты нәтижесін толық мәнінде паш етіп отыр.
Нұрсұлтан Әбішұлы өз жобасын жүзеге асыру үшін аз күш-жігер жұмсамағаны тағы ақиқат. Ең бастысы – бүгінгі таңда Сарыарқа төсінде әлем қызығарлықтай мүлдем жаңа қала бой көтерді. Сөйтіп, қазіргі кезде әлемнің мәдени орталығы санатындағы Астанаға дүние жүзінің ең озық ойлы ақылмандары қол созғысы келеді. Ондағы мақсаттары – көрсем, білсем, үйренсем, тағылым алсам дейді. Мұны қалайша біздің Президентіміз арманының орындалғаны, барлық қазақстандықтардың мақтанышы демессің?!
Өз басым Астанада өткен көптеген ғылыми форумдарға қатыстым. Әсіресе, есімде қалғаны – «Діни үнқатысудан өркениеттердің өзара түсіністігіне» деп аталған халықаралық ғылыми-практикалық конференция. Бұл айтулы шара бүгінде Мәдениеттер мен діндердің халықаралық орталығы орналасқан тамаша ғимарат – Бейбітшілік және келісім сарайында ұйымдастырылды. Басқосуға танымал ғалымдар, мәдениет және дін қайраткерлері қатысты.
Бұл конференцияда біз діндердің толеранттылығы туралы көп айттық. Өйткені, ол мәдениеттер мен өркениеттер өзара түсіністігінің бірінші кезектегі алғышарты болып табылады. Мен өз сөзімді антикалық, түркілік, исламдық, еуропалық мәдениеттердің тамаша конструкторы Әбу Насыр әл-Фарабиге арнадым.
Астанаға келген сайын мен қаланың қалай өсіп-өркендеп келе жатқанын көремін. Бұл арада мен жаңа ғимараттар туралы ғана айтып отырған жоқпын. Астана бүгінде құдды Еуразияның орталығындағы бүр жарып үлгерген жас тамаша өскін сияқты. Бұл қала, сондай-ақ, біздің Президентіміз ілгерілетіп келе жатқан өзінің ғылыми, мәдени табыстарымен де мақтана алады.
Қорыта айтқанда, Астананың келешегі кемел екеніне зәредей де күмәнім жоқ. Мұның бір айқын айғағы ретінде енді үш жылдан соң елорда төрінде әлемдік ауқымдағы үлкен шара – ЭКСПО-2017 өтетін болады. Қазіргі кезде оған жан-жақты дайындық жұмыстары басталып кеткені белгілі. Осының өзі Қазақстанның ғана емес, оның астанасының да болашағы зор екенін көрсетеді.
АЛМАТЫ.
