Коллажды жасаған Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Бірден айтайық, біз де байқағанымызша ғана әңгімелейміз киноны. Кинотанушылардың өзі де кейбір астарлы тұстарын тап басып айта алмағанға ұқсайды. Кино 48 жастағы, қолына «20» деген өшпес таңба салынған жігіттің миына жасалып жатқан операциядан басталады. Хирург замандасының миына операция жасап жатып «бұл кеселді ісікке 35 жыл болған» дейді. Сіз ойлаңыз, 35 жыл бойы мидағы кеселді ісікпен өмір сүре берген кісі. Және кино басталысымен қойылған музыка дегеніңіз түсініксіздік пен күмән шақыра ма, біртүрлі. Бастысы, бейқам қалдырмайды. Фильм соғыстан кейін Сталин өлген 1950 жылдардың орта шенін арқау еткен десек, мида 35 жыл жүрген кеселді ісіктің мәні айқындалып шыға келеді. Операция сәтті аяқталғанда хирург науқастың қолындағы 20 деген саннан бұл жігіт өзі тұрған ауладағы жиырмасыншы («двадцатка») үйде тұрғанын біледі. «Кім болды екен?» деп аурухананың ішінде сенделіп біраз жүреді. Қысқасы, кинокартина ауруханада және өмір бойы миында ісік жүрген адамның басына жасалып жатқан операциядан өрбігені кездейсоқ емес. Содан ана хирург «кім болды екен? Қалқанқұлақ па, мүмкін Табанбалық, әлде Сакония ма екен?» деп сол уақытқа «сүңгіп» кетеді.
Басты рөлдегі Айдар – әке-шешесі жоқ жетім жігіт, жалғыз сүйеніші дейтін туған әпкесі Жаннаның өзі сүйген жары соғыста із-түссіз кетіп, соның күйігінен есі ауып қалған. Сол күйеуіне іздеу салып хат жазбаған ұйымы жоқ. Жуковқа да хат жазған деп дабырайтады. Жуков кеңес билігіндегі соғыс құдайы десек, біреулер күлуі де мүмкін-ау. Бара-бара кеңес үкіметінен тыс халықаралық ұйымдарға хат жаза бастағаны ақыр соңында өздеріне пәле болып жабысады. Ал Айдар болса әпкесінен әкесі туралы сұрайды. Оның есінде жалғыз-ақ бейне қалған: әкесін НКВД жендеттерінің күштеп әкетіп бара жатқаны. Сонда екі-үш жасар Айдарын ұстап анасы зарлап қалған да, түн ішінде жендеттер еңгезердей әкесін қара көлікке салып алып кеткен. Түсінде де осы оқиғаны көреді Айдар. Музыка тыңдайтын, поэзияны терең түсініп, жатқа соғатын, түрлі қабілет иесі ол сабақты да жақсы оқиды. Балалар арасында беделі зор, әділетті, бірбеткей. Әкесін білмейді, бірақ. Әке-шешесі түскен суреттерді де қарайын десе, әкесінің бейнесі жоқ, қиып тастаған... Орны үңірейеді де тұрады.
Тағы бір керемет деталь – әйтеуір сол 20-үйден болса керек, Айдар, Месқарын, Женя ағаш жәшікте тығулы жатқан тапанша тауып алады. Месқарын оны тамашалап тұрып байқаусызда басып қалғанда, оқ барып Сталин портретінің көзіне тиеді. Және ол жерде Сталиннің портреті толық көрінбейді, көз шарасының өзінен сол екені белгілі. Жоғары сынып оқушыларының атқан оғы соған тигенін көрмейсіз бе?.. «Осы жүйенің көзін құртпаса болмайды» дегендей емеурін бе дедік. Бірақ жазылған жеке хаттардың өзін ұстап алып отырғанда, тал түсте атылған тапаншаның үнін ешкім байқамай қалады. Неге? Өйткені дәл сол үй алдына атпен жүздеген қой айдап әкеліп, есік алды, аула у-шу болып жатқан. Бұған қоса ең сұмдығы фильм соңында Айдар бастап басқа аудан балаларынан өш алуға аттанған тобыр темір жол бойымен бір қараңғы туннельге кіріп жоғалады. Ал туннельдің шам жанған кіреберіс маңдайшасында Сталиннің портреті тұр. Портреттің екі шетіне шар ілінген, айналасы жап-жарық, әр жағы құрдым. Туннельден аман шыға ма, жоқ па, белгісіз. Баяғыда «халық жаулары» әйелдерінің жас балаларын анасынан айырып, суық, қараңғы балалар үйіне тоғытып қырған. Ал оның маңдайшасына «Бақытты балалығымыз үшін Сталинге рахмет!» деп жазып қойған. Фильмнің финалы соны еске салады. Бір қызығы, кинода үлкен буын және балалар бар да, орта буын атымен жоқ. Есі ауысқан Жаннаға келіп жүрген бір қазақ жігіті бар, бітті. «Оның өзі біздің күніміз бітті» дейді бір сөзінде. Бұған қарап кино бастан-аяқ көңілсіз деп ойлауға болмайды, көңілді тұстары жетерлік. Ойнатып отырып, ойландырып тастайды әр тұсында.
Тағы бір кейіпкер – Солнцелов! Ол туралы кинотанушы Б.Нөгербек: «Сергей Калмыков бейнелеу өнерінде танымал «Совет авангарды» деген ағымның өкілі. Сталиндік репрессия қуғын-сүргіннің құрбаны ретінде айдалып келген болатын және өмірінің соңына дейін Алматыда болды. Фильмде оның аты аталмайды. Күнұстар (Солнцелов) деп атап, мифологиялық кейіпкер ретінде берген сыңайлы. Диалогте де «күнді ұстаймын деп күйіп кетті» деген сөз айтылады. Ол қайтыс болған кезде оның үйінен басына шляпа, үстіне былғары жамылғы киген, түсі суық НКВД адамдары жүреді. Қайда жүрсең де, тіпті өліп кетсең сені аңдиды деген мағынаға саяды. Өздерімен бірге картиналарын алып кетеді. Оның сурет салғанын бақыласақ авангардтық, абстракциялық, кейде примитивті десек те болады. Кейіпкер фильмде бірнеше рет қана пайда болады, бірақ әрдайым мағынаға ие: Айдарды тепкіден құтқарып қалады. Кейін қайтыс болғанда Айдардың өмірге деген көзқарасы өзгергенін байқаймыз. Осыған дейін ол мәселені күшпен шешуге тырысатын атаман болатын. Күнұстардың қайтыс болуы оған қатты әсер етеді де, өмірдің құндылығын, бағасын сезе бастайды. Сол себептен, нақты нені екенін білмесе де, бір дүниені өзгерту керек екендігін түсінеді. Досы Женя біледі, ол джазға кетіп, өмірін сонымен байланыстырады. Айдар білмейді, бірақ іштей сезім бар және жүгіру, ұмтылыс арқылы символикалық түрде фильмді аяқтайды», дейді.
Балкон дегеннің өзі үйден шығып, айналаға көз жіберіп, ойлану. Басқа әлемге көз жіберу емес пе?
