Шернияздың ағы

Әуелі есігінің алдына барып, үйіне кіруге ыңғайланғанда, Баймағамбет «Ей, сен кім едің?» деп менсінбей мұ­ры­­нын шүйірген. Оның Исатайды айт­қан­да жыны құрысатынын біле тұра тай­салмай:

«...Бейбақ ем, ел еркесі, қоңыр қазы,

Байеке, танымасаң танытайын,

Мен едім Исатайдың Шерниязы», – деп өзін таныстырады.

Әрі қарай екеуара сөз қағысу, арбасуы басталып кетеді. Сөз реті келгенде:

«Ар жақта Арынғазы дүмбірлеген,

Байеке, елің бар ма бүлдірмеген...

...Кешегі Исатайдай асыл ерді,

Кәпірге ұстап бердің тіл білмеген.

Қазақтың қара жұртын

быт-шыт қылған,

Төре емессің,

төбетсің дым білмеген...»

– деп қаймықпай турасын айтуын ержүректік демеске болар ма, сірә?!

Әділдік жолында шындықты бетке айт­қан ақын, шешен Шернияз Жарыл­ғас­­­­ұлының өмірдерегі мен шығармалары жөнінде ғалымдар Қажым Жұмалиев пен Қабиболла Сыдиықұлының зерттеу еңбектерінде бірқыдыру көрініс тапқан. Ақын Ілияс Жансүгіровтің селбеуімен бірен-саран өлеңдері Ташкентте, Мәс­кеу­­­де шыққан кітаптарда басылған. Әр кезеңде орта мектептердің хрестоматия­ларында, «XVIII-XIX ғасырлардағы қазақ ақындарының шығармалары», «Бес ғасыр жырлайды», «Айтыс» тәрізді жинақтарда жарияланғандығы болмаса, жеке жинақтары жарық көрген емес.

Міне, осы олқылықтардың орнын толтыру мақсатымен әдебиет зерттеушісі, жазушы Берқайыр Аманшин ақын Шернияз Жарылғасұлының соңында қалған әдеби мұрасын түгендемекші болып, оның туған жері Ақтөбе облысының Ойыл өңірін аралап, тың деректер іздес­тірді. Ел ішіндегі білетіндерден там-тұмдап өлең-жырларын, сөз қағы­су­ларын, ұтқыр ой-пікірлерін қойын дәп­теріне түсірді. Бірақ сол аймақтан Шернияз Жарылғасұлының өмірден өткен жерін, жамбасы жерге тиген бейітін таба алмады. Келесі кезекте жазда көшіп-қонатын, қыс қыстайтын атыраптарын аралау қалады. Кете руының бір бөлегі, оның ішінде Шернияздың отбасы да бар ауылдың шаруа баққандары Елек, Қобда, Ойыл алқаптары мен Каспий теңізіне дейінгі аралықты тел жайлаған көрінеді. Оны ақын «Бір қақпайларының» бірінде, яғни жол жүріп келе жатқанында сұрақ қойғыштап, қондырғысы келмеген үй иесіне берген жауабында: «Жаз жайлауым сұрасаң, Тайсойған, Бүйрек арасы. Қыс қыстауымды сұрасаң, Жем, Сағыздың саласы, Жер шамасын сұрасаң, Ара қонып келеді, Жүк салған жолмен қалашы...», деп толғайды.

Бұл айтылғандардың бәрі – Атырау облысының теріскейіндегі жер, су атаулары. Табын қызбен айтысында тағы да: «... Сұрасаң қыс қыстауым мен айтайын,­ Аты­рау біз қыстаймыз кең түбекті» дей­тіні бар. Соған қарағанда, өзі туған аймақ­тан гөрі мал-жанға қоныс таңдап, Аты­рау атырабын көбірек мекен еткен сыңай­лы. Сәті түсіп, Ақтөбе өңірімен ірге­лес Қызылқоға ауданының Мұқыр ауы­лына барып сұрастырғанында Бер­қайыр Сәлімұлының іздегені аяқ ас­тын­­да табыла кетеді. Түскен үйінің дәм­-тұзын татып отырып, бұл жолғы жүрі­сінің жай-жосығын айтқанында, дастар­қандастарының бірі, сол кездегі «Гурьев» асыл тұқымды қаракөл қой кең­­шарының жұмысшысы, елу бес жас­тағы Рақым Нұрсұлтанов былай дейді:

– Осы маңда «Шернияздың ағы» де­ген­­ жер бар. Оны маған бұдан жиыр­ма­ бес­-отыз жылдай бұрын әскери қала­шық­ Үш­обадан келе жатқанымызда кең­шар кас­­сирі Мырзағали Дәулетбаев көр­се­тіп еді.­ Аттан түсіп, аят оқып: «Бұл жат­қан Кете­ Шернияз деген кісі. Осы ара­ «Шер­нияз­­дың ағы» деп аталады» деп­ айтқаны бар.­ Ұмытпасам басында құл­пы­тас бар тәрізді.

Бұл әңгімені естіген Берқайыр Сәлім­­­ұлы­ ертеңінде-ақ, яғни 1977 жыл­ғы тамыздың 23-і күні қасына Рақым­мен­ бірге кеңшарда іссапарда жүр­ген Қызыл­қоға аудандық партия­ ко­ми­тетінің хатшысы Мыңбай Жарыл­қа­ға­нов, кеңшардың парторгі Айтжан Тұнғатаровты ертіп, әуелі Қарақұдық жайлауында мал қамымен отырған Мырзағали қартқа соғады. Оны да өз тобына қосып алып, Кемеркөлдің жаға­сындағы қыратқа бет бұрады. Мырзағали ақсақал Берқайырға бірден:

– Іздегенді таптым дей бер. Сол Шер­нияз ол, – деп қуанышты кейіпте қал­ба­лақ­ қағады.

Айтқандай, айналасы аппақ бор­ құлпытасқа келіп, жазуларын оқы­ға­нын­да Берағаң қатты қуанады. Таудың берік тасына қашалып жазылған жазулар мүжілмей, жақсы сақталған. Оның екі бетінде сегіз жолдан тұратын: бір жағында «Кита ру ғы айдар таифеси малай бөлімі Шернияз Жарылғас оғлы офат­ 60 иашында», ал екінші жағында «1867 иылде бұ та шне ал қойғ... асқар әле­ мыр... ...асид ай... 3...» деген ескі араб­ша жазулар оқылады. Қайтқан жылы­ ап-айқын көрініп тұр, 1867 жыл, айы,­ күні де бар: асид дегені шілде айы,­ одан кейін 3 саны да жазылған. Демек, өмірден өткен кезі – 1867 жылғы шіл­де­нің 3-і. Құлпытастағы жазылған дерек­тер­ Шернияз Жарылғасұлының аты-жөнін, ру жігін бас бұрғызбай айқындап беріп тұр. Тас қойғандардың бірінің есімі­ Асқар, екіншісінікі Мыр...-дан бас­та­лады. Көнекөз қариялардың айтуына қа­ра­ғанда, негізінен ақ борды ертеден келе­ жатқан дәстүр бойынша атақты тұл­ға жерленген жерді оңай табу үшін, адас­тырмас белгі ретінде әдейіліп, жерге­ сіңіріп төгетін болған. Сондықтан сол­ арадағы қауымды жергілікті халық «Шер­нияздың ағы» деп атап кеткен. Шер­нияздың өзі жырына қосқан, жаз жай­лап, қыс қыстаған Тайсойған, Бүйрек пен­ Жем, Сағыз алқаптарының бір шеті осы­ ара.

Сөйтіп, Шернияз Жарылғасұлының ғұ­мырдеректерінде бұрын айтылып­ жүр­ген оның 1817 жылы туып, 1881 жылы өлгені туралы мағлұмат түбірі­мен­ өзгертіліп, дұрысы өз орнына кел­ті­ріледі. Осылайша, қазақтың белгілі ақ­ын-жазушысы, әдебиет зерттеушісі Берқайыр Аманшиннің табандылығы мен ізденімпаздығының арқасында тағы бір тарихи дерек бұрмалаудан құтқарылып, басыбүтін нақтыланады. Демек Шернияз Жарылғасұлына мал-жайының қамымен көшіп-қонып жүр­ген­ шағында Қызылқоға өңіріндегі су­лы,­ нулы Кемеркөлдің жағасындағы қы­ра­т­тың басынан о дүниелік мекені бұйырыпты.

Берқайыр Сәлімұлы ақын Қуандық Шаңғытбаев, жазушы Сәтімжан Санбаев және басқа да азаматтармен бірге Қызылқоға ауданында болған сапарында Шернияз Жарылғасұлының бейітін тапқанын қуана баян етіп, құлпытасына мал сүйкеніп, құлатпауына қамқор болуды мұқияттап тапсырған еді. Кейін Мұқырға жол түскенде осы өтініштің қалай орындалғанын білу үшін облыстық ауыл шаруашылығы басқармасының бас мал дәрігері, атақты домбырашы Ғатау Ібішев, облыстық ғылыми-зерттеу стансасының дирек­торы, ғалым Самиғолла Хамиев, об­­лыс­­­тық мал тұқымын асылдандыру­ стан­сасының директоры Аманғали Қал­ма­­ғамбетов, «Гурьев» асыл тұқымды қара­көл қой зауытының директоры Нұр­мұ­қанбет Абдуллин, зауыт кәсіподақ ко­ми­тетінің төрағасы Орынғали Айту­ға­­нов, зауыттың бас мал дәрігері Базар Жұбановтармен бірге ақынның жерленген жері «Шернияздың ағы» аталған қырат­тағы қауымға барып, тәу еттік. Шы­нында да, алыстан төбенің басында аға­рып көрініп жатады.

Ақын-жазушы, зерттеуші Берқайыр Аманшин 1984 жылы 18 мамырда 60 жыл­­д­­ығын атап өту үшін Қызылқоға ауда­­­­нының орталығы – Миялыға келді. Сол сапарында бізге:

– «Гурьев» қой зауытының басшыларына Шернияз ақынның құлпытасын мал сүйкеніп құлатып, жойып жібермесін, темір қоршау салып қойыңдар деп өтініп едім. Өтінішім орындалды ма екен, барып көріп қайтқайсыңдар, – деген еді. Іссапармен басымыз Мұқырда тоғысқан бір топ азаматты ертіп, «Шернияздың ағы» аталған жерге бардық. Бейіт темір шарбақпен қоршалыпты. Бір өкініштісі, құлпытас шарбақтың сыртында қалып қойған.

– Мынау дұрыс болмаған екен. Берағаң­ құлпытастағы жазу өшіп кетеді деп­ шыр-пыр болып, алаңдап жүр ғой, – дедік шаруашылық басшысы Нұрмұқанбет Абдуллинге.

– Біз бейітті қоршаңдар деп түсіндік қой, – деп өкінішін білдірді ол.

– Дұрыстауға әбден болады, құлпы­тас­ты қосымша қоршау керек, – деп ақ­­кө­ңіл Аманғали Қалмағамбетов әдет­те­гі­сіндей жұрттың алдын орай сөйлеп, пі­кірін білдірді.

Орынғали Айтуғанов пен Базар Жұба­­нов бас изей құптап, шаруашылық бас­шы­сына көз қырын тастады. Кейін сәті түсіп, бәрі орнына келді. Шернияз ақынның туғанына 200 жыл толуы Атырау облысында аталып өтіл­ген­ кезде қабірдің үстіне ақ ұлу тас­­тан жоғары бөлігі күмбезді кесене­ тұрғызылды. Тікбұрышты төрт қабыр­ғада үш бұрышты кеңістік қалдырылған. Қабыр­ға­лар қазақтың ұлттық ою-өрнегімен безен­діріліп, домбыра мен қалқан бейне­лен­ген кесененің сәулетшісі Заңғар Ме­дет­бек, ал құрылысын жүргізген Олжас Демесін деген шебер. Қазір кесене қыр басында менмұндалап көрініп тұрады.

Әрине, Шернияз ақын мұндай құрметке әбден лайық сөз зергері бола­тын.­ Оның «Баймағамбет сұлтанға айт­қанынан» басқа да өлең-жырлары мен айтыстары, толғаулары мен тер­ме­­лері аз болмаған. Заманнан заман­ озғанда едәуір бөлігі із-түзсіз жоғалып, бірсыпырасы ғана бүгінге жеткен. Қаһарымен қара аспанды жерге­ төн­дір­ген Баймағамбет сұлтанға жырмен өрнектеп, тайсалмай жауап қатуының бір емес, үш түрлі нұсқасы бар. Олар – Алыш ақын, Омарбек, Мәшһүр-Жүсіп жинаған нұсқалар. Бәрінің де ара-тұра өзгешеліктері болмаса негізгі ұзын-ырғасы бір. Ең көп тарағаны, бас-аяғы бүтіндігі, тұтастығы жағынан орамдысы­ ­Алыш ақынның жинақтап қалдырған нұсқасы делініп жүр. Қолында қылышы бас кесуге әзір отырған сұлтанмен шекісі, іліп-қағысы ақынның сірә, қай­сар­ мінезділігінен хабар берсе керек. Тіпті­ Баймағамбеттің «Мені мақта», «Мені­ жамандашы», «Қызымды мақта», «Ханым­ды жаманда» деген өктем бұй­рық­­тарына қайтарған жауаптарының қай-қайсысында да кекесін, мысқылдау қы­лаң­ береді. Мақтап отырып та мақта­мен­ бауыздайды.

Мына бір «...Сіз – сұңқар, қара қарға – қалың қазақ, Болып тұр өле-өлгенше сіздің жемің...» деуі әжуалаудың нақ өзі ғой. Ондай-мұндай қағытпа, шымшыма сұлтанмен тәжікелесудің басқы жағында да, орта тұсында да, аяқ шенінде де өріп жүр. Қас жауының алдында «Па, шіркін, Исатай­­дай сабаз тумас», «Сағынам ауыз­ға­­ алсам Исатайды», «Исатай ел ерке­сі,­­ ел серкесі» деп батырды тайсалмай дәріп­­теуі көзсіз ерлік емей, немене?

Шежіре болып туып, талай жерде қы­зыл­ тілмен өзіне жол ашқан Шернияздың тол­ғаулары мен термелерінде сан құбыл­ған­ тіршіліктің қалтарыстары мен арпалыстары, түйткілдері мен қитұрқылары ашы­лып көрсетіледі. Келер күндерге сабақ­­ болар бағдар да аз кездеспейді. Асып­-тасыған, астамшылығы, мекерлігі мол­ Байшеркеш болыстың алдында сөй­ле­­генде де:

«...Парқын неге білмейсің,

Харам менен халалдың.?!

Нашарды мұнша жылатып,

Алдына келсе қайтесің,

Әлпештеген балаңның?» – деп ащы шындықты жайып салғанда, болыс шіркін дағдарып қалады. «Толға десең толғайын», «Сөйлеймін сөзді термелеп» деген термелері замана үнін береді, елді бірлікке, тірлікке, ерді ерлікке үгіттейді.

«...Бәрімізге ай ортақ,

Қайырлы болса бай ортақ.

Жақсы болса би ортақ,

Көп жасаған көне ортақ.

Жаман адам не керек,

Жақсының елге бәрі ортақ...»

 – дегені кім-кімге де ой саларлық, тауып айтылған айшықты пікір?

«Ай, Қазы би, Қазы би», «Тостағанды қол­­ға алып», «Ай, жігіттер», «Сөз сөй­лей­мін бөлмелеп», «Көл қылып құйдым талай­ судай ағын» секілді толғаулары мен тер­ме­лерінде өмір шындығынан, оның кө­леңкелі тұстарынан сыр толғайды, са­ли­қалы тұжырымдарға тоқталады. Ал Иса­тай мен Науша батыр туралы жырын­да тари­хи жайтты өзінше тәсілмен бүкпесіз тер­бейді. Ақынның Табын қызбен айтысы­ іліп-шалмаға толы, әзіл-қалжыңы да­ жетерлік, тапқырлықтың үлгісі бо­лар­лық­ шешендікпен шендес сайыс. Табын Мара­бай Құлбайұлымен сөз қағысуы ұшқыр­ ойлылығын көрсетеді.

Академик Қажым Жұмалиев 1958 жылы Алматыдағы «Қазмем­­көр­­кем­ә­деб­бас»­ баспасынан жарық көр­ген­ «Қазақ эпосы­ және әдебиет тарихы­ мәселелері» атты­ кітабына енген Шер­нияз­ туралы­ зерттеу еңбегінде Медебай деген­ ақынның «неме» сөзін қолданамын деп­ мүкі кетіп, жеңілгенін жазады. Бірақ­ Медебай да, Марабай да бір кісі сияқ­ты.­ Екеуі де Шерниязға «неме» деген­ сөзден ұсталып, сүрінеді. Ұқсас. Сірә,­ қағазға түсу, баспадан шығару бары­сы­ның­ бірінде кеткен қателік болар­ деп топ­шыладық. Себебі қолда Меде­бай­дан қалған айтыс мәтіні жоқ. Бәлкім, Меде­бай­ дегені Марабайдың жергілікті ел-жұрт­ арасындағы екінші жанама есімі бо­лып жүрмесін? Кім біледі? Басқа мағ­лұ­мат қолға ілікпеді.

Сөз жоқ, Шернияз Жарылғасұлы – өз­ заманының өткір тілді, озық ойлы айту­лы ақындарының бірі. Оған шүбә жоқ.­ Кіші жүздегі Исатай-Махамбет бас­та­ған халық көтерілісіне қатынасқан делі­неді. Оны әмбебап ғалым Халел Дос­мұ­ха­медұлы өзінің «Шернияз кім» деген мақа­ла­сында «Шернияздың Исатайдың жоры­ғында болуы шексіз» (Таңдамалы. Алматы, «Ана тілі», 1998, 104-бет) деп­ жазады. Бірақ осы мақаланың әрі қа­рай­ғы жалғасында: «Исатай өліп, қоз­ға­лыс басылған соң Исатайға ергендер­ үкі­меттің кәріне тап болған. Көп адам­ жазаланған, қуылған-сүрілген. Шер­нияз­ жазадан құтылу үшін тілін безеп,­ Баймағамбет сұлтанға жағып, аман­ қалған. Шернияз амалсыздан Бай­ма­ғамбеттің «сұрқылтайы» болған. Сұрқыл­тайдың жұмысы белгілі ғой» деп оны басқа бір қырынан көрсетеді. Бұл айтылғанды академик Қажым Жұмалиев те «Шернияз Жарылғасұлы» атты («Қазақ эпосы және әдебиет тари­хы мәселелері», І том, Алматы, «Қаз­мем­көркемәдеббас», 1958.) талдау мақаласында, сондай-ақ, жазушы Мереке Құлкенов пен архив мұраларын наси­­хаттаушы Зияда Ижановтар да «Махам­бет энциклопедиясына» енгізген өзде­рінің мақаласында (20-кітап, Алма­ты, «Өлке», 2004, 417-419-беттер) Шер­нияздың төкпе ақын екендігін, оған шек­ келтірмейтіндіктерін айта отырып, көлең­келі жақтарын да жариядан тыс қал­дыр­майды. Осыған орай айтылған ащы­ шындық пен тиянақты тұжырымдар да бар.

Енді бір деректе (бұл да Қ.Жұмалиев мақа­ласында) Махамбетті ұстауға шық­қан­ топ құрамында болып, Махамбеттің іздеп келе жатқан отрядқа қарсы шық­қа­нында оны алыстан танып, әнмен қауіпті білдіріп, ол жолы ұсталудан құтқаратыны келтіріледі. Әрине, дәурені озып, қара бойында дамбалдан басқа түгі жоқ, қу кедейдің күнін кешіп, сұлтанның алдына келген кезеңі болса да (бұл «Баймағамбет сұлтанға айтқанында» бар) Шернияздың хан, сұлтанға жағынып, сыбайлас болғандығын ақтап, жақтауға болмайды. Оны былай қоя тұрып, тек шынайы шығармашылық өресіне жүгінгеніміз абзал деп есептеймін. Шернияздың биліктегілерді дәріптеп жыр шығарып, жәдігойсігенінің бөлек айтылған ең құрыса бірер шумағы ауызекі күйінде болса да бүгінге жеткенін естіп, білген емеспіз. Бұл да сірә, біраз нәрсені аңғартса керек дейміз.

Ендігі басты мәселе басқа. Шернияз ақын­ның шығармашылығы басы бүтін түген­деліп, бұқараға түгел жетті ме, зерт­теліп, зерделенуі қай деңгейде? Мәселе осы сұрақтарға жауап табу болып ­тұр. Алайда қайтарылар жауаптың оңып­ тұрғаны шамалы. Амалсыз бас шайқа­тады. 2001 жылы «Атырау ақын-жазу­шыларының кітапханасы» сериясы­ме­н «Шернияз» атты жинақ шықты.

Десе де бұл әлі толыққанды, бас-аяғы­ түгенделген өлең-жырлары деу­ге келмейді. Өйткені Шернияз Жа­рыл­­­ғ­асұлының шығармашылығы мен­ өмірдерегін зерттеп, тиянақтап жинақ­та­ған жазушы Берқайыр Аманшин ақын­ның ата-бабаларынан бергі негізгі­ қонысы Ақтөбе облысындағы Ойыл­ өңірінде болып, Шернияз жөнін­де­гі дәптерін жаңа деректермен толық­тыр­ғанын жазған еді. Өкінішке қарай,­ Берқайыр Сәлімұлы қағазға түсір­ген­дерін баспа бетіне шығара алмай өмір­ден­ өтіп кетті. Демек жазушының қойын дәп­терлерінің бірінде Шернияз ақынның жаңа­дан табылған әдеби мұралары болуға тиіс. Сол жазбалар кім­­нің қолында, үйінде ме, әлде архивке өткізілді ме?

Ақын Шернияз Жарылғасұлының есімі­ ел жадында мәңгілік орнығуға лайық.­ Ақынның туғанына екі ғасыр то­луы­на­ орай өткізілген басқосуда Мұқыр ауы­лындағы спорт кешеніне оның атын беру­ туралы ұсыныс айтылған еді. Бірақ жер­гілікті тұрғындардың мектепке ақын­ есімін беру туралы өтініш-тілек еске­русіз қалып келеді. Қазір сол ауыл­да мәдениет үйін салу қолға алынды.­ Мұқырлықтар мәдениет ошағын Шернияз ақынның атымен атау мәселесі шешімін тапқанын қалайды.

Төлеген ЖАҢАБАЙҰЛЫ,

Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі

Атырау облысы