Ғылыми еңбекте қазба жұмыстарының деректерімен қоса, мұрағаттық құжаттар мен ел ішінен жиналған этнографиялық материалдар да пайдаланылды. Монографияда Ырғыз, Қобда, Торғай алқабы, Мұғалжар қыраты, Ембі, Темір, Ор, Қарабұтақ өзендері жағалауы, Үстірт бойы, Құланды, Борсыққұм құмдары, Аралға шектес Қарақұм атырабы, Қостанай және Орынбор облысының шекаралас аудандары, Нұратау бойындағы археологиялық зерттеу жұмыстары арқау болды. Бұл игі істің басы-қасында белгілі археолог ғалым Серік Әжіғали жүрді. Оның жетекшілігімен жүргізілген тарихи сәулет ескерткіштерін зерттеуге Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік университеті тарих факультетінің оқытушылары мен студенттері де қатысты. Ақтөбелік археологтер ең алғаш рет 1987 жылы Сергей Гуцаловтың жетекшілігімен қола дәуірінің обасына қазба жұмыстарын жүргізді. Содан бастап жергілікті археологтер жыл сайын жаз бойы далалық экспедицияға шығуды дәстүрге айналдырды.
Солтүстік Арал бойы ескерткіштеріне аталған теңіздің солтүстік жағалауынан бастап Мұғалжар тауының шығыс жақ бөлігі, Орынбор шекарасына дейінгі аймақтағы ескі қоныстар, мешіт-медреселер орны, сағана тамдар, құлпытастар, діни ғұрыптық нысандар кіреді. Солтүстік Арал бойының батысында Үстірт, шығысында Тұран алқабы, оңтүстігінде Мұғалжардың батыс бағыты –Орал беткейі орналасқан.
«Солтүстік Арал бойы қазақтары ХІХ ғасырда Ресей империясы ықпалына кіргеннен кейін үлкен дағдарысқа ұшырады. Дәстүрлі мал бағу жүйесі бұзылған соң ұлтымыздың көшпелі тұрмыс-салтына ауыр соққы жасалынды. Сол кезеңнен бастап қазақ рулары солтүстікке жылжыған сайын бірте-бірте жартылай отырықшылыққа көшіп, ақыры толық отырықшылыққа ауысты. Қазақтың дәстүрлі шаруашылығының күйреуінің ақырғы нүктесі – 1931-32 жылдардағы ашаршылық. Ашаршылықтан кейін көшпелі шаруашылық тоқтады, бірақ көптеген қазақ отбасында көшу дәстүрі сақталды. Мәселен, бала кезімізде әжеміз көктемде сарайдан киіз үйді шығарып, кептіріп, уық-керегелерін майлап, басқұрларын жайып құратын. Жаз бойы сонда тұратынбыз. Әжем сиыр малын «пұшық, сасық» деп менсінбейтін. Бұрын бие мен інген сауып, шайға түйенің сүтін ғана қататынын айтып отыратын. Отырықшылыққа ауысқан қазақ отбасының қорасына сиыр малы кірді, дастарқанына нан, шай қойылды. Бұл тұрмыстағы ұсақ-түйек болып көрінсе де, мұның ар жағында жаз жайлауы мен қыс қыстауынан айырылып, өрісі тарылған, бұрынғы сән-салтанатынан ажырап, күйі кеткен қандастарымыздың тағдыры жатыр. ХІХ ғасырдың соңында көшпелі мал шаруашылығынан айырылған Солтүстік Арал қазақтары Бұхара, Хиуаға баратын керуендерге жалдана жүріп сауданы үйренді», деді Р.Бекназаров.
Өлкетанушы Бекарыстан Мырзабай тарихшылар қазақтың ертедегі көш, керуен жолдарын зерттеу керек дейді. «Солтүстік Арал бойы термині патша өкіметінің жерімізді әкімшілік бөліністерге бөліп, «көлденең кесуі» нәтижесінде қалыптасты. Отарлаудың мақсаты – қазақтың көшпелі мәдениетін тежеу болатын. Бұл жөнінде Телжан Шонанұлының 1926 жылы Ташкентте жарық көрген «Қазақ жер мәселесінің тарихы» еңбегінде 1822 жылдан бастап қазақ даласын «көлденең кесу» салдарынан қазақ руларының көш жолы қалай тежелгенін ашық көрсеткен. Мәселен, ХІХ ғасырда алтын, жаппас руларының көш жолы жазда Түменге дейін созылып, кері қайтқанда Солтүстік Аралды басып өтіп, қыстауға Қаратауға келген. Әлім, шөмекей рулары жаз бойы Жаманқаланы (қазіргі Орск) жайлап, малын қыстатуға Әмудария бойына дейін барған. Р.Бекназаровтың монографиясында болашақ этнограф ғалымдар үшін тың ұсыныстар айтылған және облыстық тарихи ескерткіштерді қорғау инспекциясы мамандарының 1994 жылдан бастап ескі мешіт-медреселер, қорымдарды зерттеу жұмыстары да кірген. Сол жылдары жеті аудан аумағындағы тарихи орындар облыстық, республикалық маңызға ие, қорғалуға тиіс ескерткіштер санатына енгізілді», деді Б.Мырзабай.
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік университеті тарих факультетінің оқытушысы Дәулет Әбенов еліміздегі далалық сәулет ескерткіштерін бұрын Жанша Сейдалин, Мұхамедсалық Бабажанов, Ыбырай Алтынсарин, Жозеф-Антуан Кастанье, Әлкей Марғұлан, Малбағар Меңдіқұлов, Алан Медоев барынша зерттегенін айта келіп, бүгінгі Қазақстанда ескерткіштанушы ғалымдар санының онша көп еместігіне назар аударды. Отарлау саясаты тұрғылықты халықтың әдет-ғұрып, салт-дәстүр, ұлттық мінезін толық зерттегеннен кейін ғана іске асырылатынын айта отырып, осы еңбектің тарихшылар ғана емес, философтар мен әлеуметтанушылар үшін де маңыздылығын атап өтті. «Мұнда болашақ сын-қатерлерге төзімді ұлт тұжырымдамасын жасау үшін де пайдалануға тиіс тың ойлар бар», дейді Д.Әбенов.
Айта кету керек, биыл жазда Ақтөбе және Орынбор облыстарының шекаралық аумағындағы қазақтардың мемориалды, халықтық сәулет өнер ескерткіштерін зерттеуге экспедиция ұйымдастырылады.
Ақтөбе облысы
