Коллажды жасаған Зәуреш СМАҒҰЛ, «EQ»
Үйлеспейтін үш үлгі
ХХI ғасырдағы дүниежүзілік білім жүйесінің даму бағыттары, қоғамды демократияландыру, жеке тұлғаның еркіндігі сияқты заманауи қағидаттар жастардың ой дүниесі мен санасына қалай әсер етіп жатыр? Осы сауал төңірегінде толғансақ, алдымен еліміздегі бүгінгі білім мен тәрбие жүйесін саралап алғанымыз жөн. Қазіргі уақытта біздің өмірімізде біліммен бірге тәрбие берудің үш үлгісі жарыса қолданылып жатыр. Бірінші – қазақ отбасындағы бала тәрбиесінің тарихи тұрғыдан қалыптасқан үлгісі. Бұл ұлттың ежелден келе жатқан салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарына негізделген. Екінші – жан-жақты үйлесімді, адамгершілігі мол жеке тұлғаны тәрбиелеудің кеңестік үлгісі. Тәуелсіздік алдық десек те, бұл кезеңнің идеологиялық, моральдық ұстанымдарын қоғам мүшелеріне жеткізудің тәжірибесі әлі де жалғасып келеді. Үшінші – тұлғаның демократиялық және еркін дамуына негізделген білім мен тәрбиенің заманауи батыстық моделі.
Аталған нұсқалардан бүгінгі қоғам өмірінің шынайы талаптарына сәйкес келетін, ең жақсы әрі тиімді үлгілерін кіріктіре отырып таңдау жасау, әрине, оңай емес. Бізге алғашқы екі үлгі әуелден етене таныс. Тек олардың ең озық өнегесін бүгінгі өмірге икемдей білуіміз қажет. Ал бүкіл әлемді шарпыған үшінші үлгі кеңірек, жан-жақты зерделеуді қажет етеді. Мұның басты себебі адамзат тарихындағы бұлтартпас құбылыс – әлем елдері экономикасы мен адамзат қоғамының өзара ықпалдастығынан туындаған жаһандану үдерісі. Бүкіл әлем қазіргі уақытта мәдени және білім құндылықтарына, сонымен бірге өскелең ұрпақты тәрбиелеу дәстүрлеріне қатысты да өзара сабақтаса байланысып даму үстінде. ХХІ ғасыр экономиканың, өнеркәсіптің, ғылым мен мәдениеттің, білім мен денсаулық сақтау салаларының, тұтастай алғанда қоғам дамуының барлық құрылымының қарқынды дамуымен, сондай-ақ демократиялық үдерістер мен жеке тұлғаның бостандығының өзектілігімен ерекшеленеді.
Осы орайда кез келген мемлекеттің білім мен тәрбиелеу ісіндегі заманауи тәсілдері, соның ішінде, еліміздің ғылыми тұрғыдан негізделген және жалпыадамзаттық мұраттар мен құндылықтарға, адамгершілікке, азаматтық қағидаттарға еңбексүйгіштікке, отансүйгіштікке, адам құқықтары мен бостандықтарын құрметтеуге, ұлттық мәдениет пен дәстүрді, әдет-ғұрыптарды дамытуға бағытталған мемлекеттік саясатына (білім және тәрбие саласындағы) негізделуі маңызды. Себебі халықтың дене және рухани-адамгершілік саулығы – мемлекеттің өркениет деңгейін анықтайтын ұлттың тұрақты дамуының көрсеткіші.
Педагогика ғылымының қазіргі әдіснамасы жеке тұлғаның дамуында қоғамдық сана мен қоршаған ортадағы объективті шындық тікелей әсер ететін күрделі әлеуметтік үдерістен – тәрбиеден бастау алады. Біз жаһанданудың қарқын алған уақытында ғана емес, сонымен қатар жаппай ақпараттандыру, оң және теріс ықпалы бар бәсекелестіктің жылдам дамыған ғасырында өмір сүріп жатырмыз. Әлеуметтік желілерден алынатын ақпараттардың көптігі, оның шамадан тыс артық берілуі қазіргі балалар өмірінің басты өзегіне айналып отыр. Ол балаларға тек оң әсер етіп қана қоймай, белгілі бір деңгейде қауіп-қатер де төндіреді. Оның келеңсіз көріністері туралы әлемдік әдебиеттерде атап көрсетіліп жүргендей, адамгершілік ұстындарының құлдырауы өскелең ұрпақтың белгілі бір бөлігінің рухсыз, өзімшіл, агрессивті болып өсуіне ықпал ете бастады.
Батыстық «еркін тәрбиелеу»
Біздіңше, аталған жайттардың басты себебі Батыс елдері мен АҚШ-тағыдай көп жағдайда бостандық ұғымын жеке адамды мемлекетке қарсы қоюдан болуы да мүмкін. Яғни мемлекет жеке адамның өміріне араласпауы керек. Жеке өмірінде әркім нені қаласа, соны істеуі керек деген тұжырымдамаға басымдық беріледі. Қазіргі кең таралған батыстық «еркін тәрбиелеу» теориясының кейбір қағидаларының тәрбиелік негізі солғын және біздің ұлттық саясатқа үйлесе бермейді. Ол белгілі дәрежеде мектептің, ұжымның, отбасының тәрбиелік ықпалын әлсіретуге бағытталған. Тәуелсіз мемлекетіміздің әлеуметтік-саяси ұстанымдарына қайшы келетінін естен шығармауымыз керек. Мұндай тұжырымдама, әсіресе, әлі өзіндік ұстанымы мен қағидалары толық қалыптаспаған, өмірлік тәжірибесі жоқ балалар мен жастарды еліктіреді. Шынайы еркіндік дегеніміз – ойына не келсе соны істеп, бетімен кетушілік емес, ол кез келген істе қоғам сұранысына лайық, ұлт мүддесіне үйлесетін дұрыс таңдау жасай алу және оған қатысты жауапкершілікті сезіну. Осындай қарапайым да түсінікті рухани-адамгершілік тәрбиемен тығыз байланысты тұжырымдама қазіргі таңда жиі бұзылып, соның салдарынан жастар тәрбиесіне қатысты үлкен мәселелерге тап болып отырмыз.
Қазіргі әлемдегі адамның еркіндігі өз еркімен жүретін, «нені қаласам, соны істеймін» деген өз бетімен кетушілікке ұласып жатыр. Антикалық дәуірдің өзінде Платон адам еркіндігінің өлшемі ретінде адамгершілікке бастайтын рухани ізгілікті атаған болатын. Ол еркіндіктің мәнінен борыш ұғымын шығарды. Шығыстың еркіндік философиясы қоғам мен адам бірлігін, әділеттілік, гуманизм, адамгершілік, ата-ананы құрметтеу сияқты құндылықтардың үстемдігімен сипатталады.
Әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан азиялық менталитет шығыстық ұжымдық ынтымақтастықпен, ұлттық құндылықтармен, отбасылық салт-дәстүрлермен тығыз байланысты. Сондықтан қоғам мүшелерінің өз бетімен кетуіне жол бермеу үшін мемлекеттік тұрғыдан жеке тұлға еркіндігінің шегін анықтау керек. Осыған орай Оқу-ағарту министрлігі мен Ғылым және жоғары білім министрлігі қызметінің басым бағыты – Әділетті Қазақстан жағдайында әлемдік және ұлттық тәрбиеге қатысты негізгі бағыттарды қамтитын білім тұжырымдамасын жаңарту, өзекті мәселелерді шешу, нақты іс-шаралар стратегияларын айқындау. Бұл туралы Президент Қасым-Жомарт Тоқаев: «Біз елдегі азаматтық белсенділікті оятып, мемлекет пен қоғам арасындағы саналы да сындарлы серіктестік үдерісін бастауымыз керек. Патриоттық рухы жоғары ұлт өзінің барлық мақсатына жетеді. Бізге жеке және әлеуметтік құндылықтар жүйесін қайта қарау керек», деп атап көрсетті.
Білім берудің технологиясы мен әдістері туралы айтсақ, оқушылардың ақпараттарды жан-жақты білуі ғана емес, сондай-ақ олардың сыни тұрғыдан ойлауы, мінез-құлқы мен іс-әрекетін іштей саралай отырып, дұрыс бағалауы, құндылық пен идеалды дұрыс анықтай алу қабілетіне көңіл бөлу қажет. Сын тұрғысынан ойлау технологиясында озық педагогикалық ғылым мен тәжірибе мынадай үш кезеңді атап көрсетеді: қызығушылықты ояту – бар білімді пайдалану және жаңа ақпаратқа қызығушылықты қалыптастыру; түсіну – жаңа білімді алу, ескі және жаңа білімді салыстыра білу; рефлексияның қорытынды кезеңі – ой қорыту, яғни өзіндік пікір қалыптастыру және оқыту мен тәрбиелеудің жаңа мақсаттарын дұрыс қоя білу. Дегенмен, көздеген нәтижеге жету үшін қазіргі жағдайда жас ұрпақты тәрбиелеудің ұлттық басымдықтарын анықтау қажет. Атап айтқанда, оқушылар мен жастарға халқымыздың тарихи тәжірибесінде әбден сыналған ұлттық сипаттағы адамгершілік тәрбие беру ісін барынша күшейту керек.
Тәртіпсіз адам – қоғамға қарсы адам
Шынын айту керек, қазіргі уақытта адамгершілік тәрбиесі назардан тыс қалды. Бұл ұғымының өзі лексиконымыздан көмескіленіп барады. Кейде бұл сөзге ескірген немесе бүгінгі заманға лайықсыз ұғым-түсінік ретінде қарай бастадық. Ал шындығына келсек, адамгершілік тәрбие – өскелең ұрпақтың бойында қоғамның адамгершілік мұраттары мен қағидаларына сәйкес жеке тұлғаның жоғары санасын, сезімін, мінез-құлқын қалыптастыруда теңдесі жоқ тәрбиенің қайнар бұлағы. Сондықтан қазіргі жағдайда адамгершілік тәрбиенің мақсаттарын, қағидаларын, мазмұнын, әдістері мен технологияларын нақты анықтау аса өзекті қоғамдық мәселе. Оның жаңа теориялық негіздемесі кеңестік маркстік-лениндік теориядан да, қазіргі «еркін тәрбие» теориясынан да ерекшеленіп, Әділетті Қазақстанның мақсаттары, міндеттері мен қажеттіліктері негізінде ұлттық тұғырда құрылуы қажет. Жастарды рухани-адамгершілікке, отансүйгіштік пен бауырмалдыққа тәрбиелеу, олардың бойында адамгершілік сананы, адамдық борыш пен ар-намысты қалыптастыру мәселелері, қоғамда адамгершілік мінез-құлық дағдылары мен әдеп нормаларын дамыту мәселелеріне жіті көңіл бөлу – басты міндет. Көпғасырлық ұлттық салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарға негізделген адамгершілік тәрбиесі мінез-құлық әдебін тәрбиелеуге бағытталуға тиіс.
Әйгілі батыр Бауыржан Момышұлы «Тәртіпке бағынған құл болмайды» деген. Технократтық заманда жаңаша әдістер мен технологиялар негізінде адамгершілік тәрбиені лайықты жүргізу, азамат бойында үлкенді сыйлау, отбасылық салт-дәстүрлерді қадірлеу секілді тәрбие үдерісін кеңейту қажет.
Жастарды адамгершілікке тәрбиелеудің қазіргі теориясы мен тәжірибесінің бағыты – ақпараттық жүйелердің жаһандық дамуына және оқушылардың IT білімін кеңінен пайдалануға негізделуі керек. Балалардың күні бойы компьютерде отыруы қалыпты жағдайға айналды. Бір жағынан, бала үшін алаңдамаймыз: жылы үйде көз алдымызда отыр, тамағы тоқ, уайымы жоқ. Алайда олардың компьютерге «байлануы» бізді бейжай қалдырмауы керек. Әлеуметтік желілердегі мектеп оқушыларының жүгенсіз қылықтары, бейәдеп сөздері, аяусыз ұрып-соғуы көбейе бастады. Ең қорқыныштысы, балалар осының бәрін желіге жариялайды. Бала мінезіндегі қатыгездіктің басты әлеуметтік себебі бар: үйде, достарының арасында психологиялық және физикалық зорлық-зомбылық, қорлау, жалғыздық, іштей бір нәрсеге қанағаттанбау, алаңдаушылық, әлеуметтік желілерде жарияланған агрессия – бәрі-бәрі жүйкесіне салмақ түсіреді. Алматы қаласы ішкі істер басқармасының мәліметі: 2023 жылдың 3 айының қорытындысы бойынша шаһарда жасөспірімдер қылмысының 34,4 пайызға өскен. Жүргізілген іс-шаралар нәтижесінде ішкі істер бөліміне түрлі құқық бұзушылық жасағаны үшін 3 856 (2022 жылы 3 483 бала) кәмелетке толмаған бала жеткізілген. Талдау нәтижелері көрсеткеніндей, жасөспірімдер арасындағы құқық бұзушылықтың өсуі қоғамның барлық саласындағы жұмыстың осалдығынан. Әсіресе мұнда мектеп жауапкершілігі үлкен. «Өзін-өзі тану» пәні айтарлықтай нәтиже бере алмады. Қазір бұл пән жоқ, бірақ мәселе өзекті күйінде тұр.
Әрбір құқық бұзушылық пен балалардың агрессивті мінез-құлқы мектеп пен мұғалімнің назарынан тыс қалмауға тиіс. Жеке әңгімелесіп, кеңестер өткізу, сыныпта, мектепте өтетін ата-аналар жиналысында талқылау, әңгімелесу қажет. Білім беру ұйымдарында ата-аналарға арналған көмек көрсету және отбасындағы бала тәрбиесіне қатысты әдіс-тәсілдерді үйрететін «Ата-аналар мектебі» немесе «Ата-аналар академиясы» орталықтарын ашу керек. Мәселе өздігінен реттеледі деу қате. Оған тұтас қоғамның белсенді қатысқаны дұрыс.
Не істеу керек?
Қазіргі таңда цифрлық ортада жастардың тұтас бір буыны өсіп, қалыптасып келеді. Олар күн сайын желіде достарымен араласады, әлемдегі және елдегі жаңалықтармен танысады, музыка тыңдайды, кітап оқиды, үй тапсырмаларын орындайды. «Skype», «Facebook», «Instаgram» және басқа да әлеуметтік желілердің мүмкіндіктерін пайдаланатын буын өсіп шықты. Олардың дені уақытының басым бөлігін ғаламторда өткізеді. Әлеуметтік желілердің жаңа білім алу, қажетті ақпаратты оңай іздеу, ыңғайлы уақытта онлайн оқу сияқты жағымды жақтарымен қатар әртүрлі келеңсіз құбылыстарды таратушы екенін естен шығармау керек. Айталық оқушылар арасындағы төбелестер, балаларға қатысты зорлық-зомбылық, жағымсыз ақпараттардың бәріне қиналмай-ақ қол жеткізу осыған мысал бола алады. Мәселен, әлеуметтік желілерде әртүрлі зиянды ойындар («Көгілдір кит», «Тыныш үй») пайда болды. Өкініштісі, олар әлі де таралып жатыр. Балалар хат алмасу арқылы бақыланады, осылайша оларды суицидке итермелейді. Сол секілді «TikTok»-тың да теріс әсері балалар арасында жаппай таралып жатыр. Кейбір елдердің оны пайдалануға тыйым салғаны кездейсоқ емес.
Мұндай фактілер тұтас қоғамды ойландыруы қажет. Қол қусырып отыруға болмайтын жағдайға жеттік. Бірақ не істеу керек? Қандай шешім қабылдаған абзал? Осының бәрі – бүгінгі қоғамдағы аса күрделі мәселе. Біздің бұған қарсы жауабымыз қандай болмақ? Бұл жерде ата-аналардың, мұғалімдер мен мектептегі педагогикалық ұжымның, жалпы қоғамның реакциясын айтып отырмын.
ХХІ ғасыр – жоғары ақпараттық технологиялар ғасыры. Сондықтан бүкіл халықтың, әсіресе, оқушылардың бойында ақпараттық технологияларды түсініп қана қоймай, оны меңгеріп, күнделікті өмірде қолдана білу дағдыларын қалыптастыру маңызды. Ең алдымен оқушыларды цифрлық технологиялар саласында білім, білік, дағдымен қаруландыруға арналған білім жүйесінің рөлі өзгеруге тиіс. Әрине, олар маңызды әрі қажет. Бірақ балаларды интернеттегі қауіпті және зиянды ақпараттан қорғау туралы жан-жақты айтып, ойлануымыз керек. Осыған байланысты оқушылар мен жастарды зиянды интернет ресурстарынан қорғаудың бірыңғай жүйесін әзірлеп, қабылдау қажет деп есептеймін. Бұл туралы көп айтылды, іс-шаралар қабылданды және жұмыстар жүргізіліп те жатыр. Алайда олар аздық етеді әрі жеткілікті түрде бақыланбайды. Ғаламтордағы шектеуді оңай алып тастап немесе айналып өтуге болатын қолжетімді нұсқаулықтар бар. Балалар соны жақсы меңгерген. Алдымен осыған тыйым салудың жолын қарастыру маңызды.
Демек бүгінгі таңда тек ақпараттық технологияларды қолдану және меңгеру дағдыларын дамыту жеткіліксіз. Оқушылардың өз білімі мен іс-әрекеттерін талдау және жинақтау, оларды қажет кезінде қолдана білу, мақсат пен міндет қою, соған жету жолдарын анықтау қабілеттерін қоса дамыту, оларды тиімді пайдалануға үйрету, олардың әрекеттерін қажет болса сол әлеуметтік желінің өзі арқылы қадағалау, жетістіктерін сыни тұрғыдан бағалау мен өз әрекеті үшін жауапкершілігін сезінуге үйрету бүгінгі тәрбиенің басты мақсаты болуға тиіс. Көріп отырғанымыздай, міндет күрделі және оны табысты жүзеге асыру үшін мұғалім мен ата-ананың арасындағы өзара түсіністік, сыйластық, ауызбіршіліктің маңызы зор. Жалпы, бүкіл қоғамның жасөспірімдерді тәрбиелеу мен тұлға ретінде қалыптастырудағы бірлескен жұмыстарының рөлі жоғары болуы қажет.
Мектеп пен мұғалім заман ағымына ілесе отырып балаларды оқытуда ғана емес, ең алдымен, оларды тәрбиелеуде ақпараттық технологияларды пайдалануға психологиялық және техникалық жағынан дайын болуы керек. Ұлы ойшыл Әл-Фараби айтқандай, «Тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы». Бұған көптеген мысал келтіруге болады. Айталық, Нью-Йорктегі сауда орталығының ғимаратын қиратып, көптеген адамның өліміне себепкер болған қылмыскерлер әлемнің ең жақсы университеттерін тәмамдаған. Демек оларда сапалы жоғары білім болғанмен, тәрбие мен адамгершілік кемшін. Міне, білім мен тәрбие егіз болуы керектігі осыдан-ақ көрінеді.
Қазір мектеп ұжымының кәсіби қызметі тұрғысынан ата-аналарға балалар тәрбиесіне қатысты тығыз қарым-қатынас жасау, тиімді әдіс-тәсілдер мен технологиялармен бөлісу, мектеп пен отбасының бірлескен жұмысын күшейту ауадай қажет. Осыған байланысты мынаны түсіну маңызды. Біріншіден, тәрбие жеке тұлғаны қалыптастырады. Сондықтан оның ұлттық құндылықтарға негізделген мазмұндық құрамдас бөлігіне мұқият көңіл бөлу керек. Сонда ғана болашағымыз жарқын болады. Екіншіден, білім мен тәрбие қоғам, мемлекет қабылдаған идеалдар мен құндылықтар идеологиясына, бұл ретте Әділетті Қазақстан ұстанымына негізделуі керек. Үшіншіден, білім мен тәрбие беру ұстанымы, мақсаты, мазмұны, әдісі, тәсілі, түрі, технологиясы жаңарған қоғамымыздың идеологиясына мұрат-құндылығына сай болуға тиіс.
Гүлнас АХМЕТОВА,
ҰҒА академигі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор
